فرهنگ رفتاری در هر جامعه‌ای بر اساس الگوهای رفتاری شکل می‌گیرد. الگوهای رفتاری توده‌های مردم تحت تاثیر رفتارهای کسانی است که از نظر ایشان «دیگران مهم » تلقی می‌شوند. دیگران مهم در بسیاری از موارد همان رهبران اجتماعی و سیاسی و مذهبی هستند؛ زیرا از نظر توده‌های مردم، این افرادِ حائز موفقیت‌، الگوهایی را مد نظر قرار داده‌اند که ایشان را به این موفقیت رسانیده است؛ پس می‌کوشند که الگوهای رفتاری آنان را سرمشق خود قرار دهند.

الگوهای رفتاری‌، همه سطوح و جزئیات رفتاری را در بر می‌گیرد، این‌گونه است که نوعی سنت نانوشته در جامعه شکل می‌گیرد که به عنوان گفتمان غالب، همگان را ملتزم به رعایت آن می‌کند؛ چرا که از نظر توده‌های مردم این سنت نانوشته،‌ هنجاری‌ترین رفتار است و هرگونه تخلف مساوی با طرد اجتماعی از سوی توده‌های مردم است.

از آن‌جا که جامعه اسلامی، سبک زندگی از جمله الگوهای رفتاری خود را از آموزه‌های اسلام و رهبران آن می‌گیرد، معرفی این الگوها و نهادینه کردن آن از سوی رهبران جامعه در نظریه و عمل، امری ضروری است. در نوشتار حاضر نویسنده اهمیت و ارزش پوشش مناسب را در آموزه‌های دینی بررسی کرده است.

*** 

جایگاه ارزشی پوشش در اسلام

اسلام به پوشش توجه ویژه‌ای مبذول داشته است؛ زیرا این مسئله ارتباط نزدیکی با حوزه‌های مختلف زندگی انسان پیدا می‌کند. از جمله حوزه‌هایی که مستقیم با پوشش در ارتباط است می‌توان به حوزه مسائل جنسی، عفت و حیای اجتماعی، امنیت روانی فرد و جامعه، امنیت جسمی، زیبایی و حفاظت از بدن و مانند آن اشاره کرد.

در آموزه‌های اسلام بصراحت به نقش پوشش و احکام آن توجه شده است؛ زیرا اسلام به هر موضوعی که تاثیری هر چند اندک در تحقق اهداف آفرینش دارد، توجه کرده و احکامی بر اساس مصالح و مفاسد و منافع و مضار بیان داشته است. از آنجا که پوشش از جمله موضوعاتی است که تاثیرات شگرفی در ابعاد گوناگون زندگی بشر دارد، توجه به پوشش و احکام آن در درجه بالای اهمیت قرار می‌گیرد. از این رو برای تحقق اهداف آفرینش انسان و مسئولیت خلافت الهی(بقره، آیه 30) احکام بسیاری درباره پوشش از جمله پوشش مناسب ونامناسب بیان کرده و حتی به مهم‌ترین آثار مثبت و منفی هر نوع پوششی در مسیر اهداف پرداخته است.

از نظر آموزه‌های اسلامی پوشش به سبب آنکه حامل ارزش‌های مهمی چون حیا و عفت است مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است. این‌گونه است که احکامی چون حجاب خاص در اسلام برای تحقق این ارزش‌ها بیان می‌شود.

لباس و پوشش، نیاز دائمی انسان

خداوند در قرآن بیان می‌کند انسان پیش از خوردن از درخت ممنوع دارای پوشش خاصی بود. اما حضرت آدم(ع) و حضرت حوا پس از خوردن از آن، پوشش خود را از دست می‌دهند و نیازمند یک پوشش بیرونی می‌شوند. به نظر می‌رسد که این خوردن از درخت ممنوع نوعی تغییرات ژنتیکی را موجب گشته که از والدین به نسل‌های دیگر منتقل شده و فرزندان آنان نیز نیازمند پوشش شدند.(اعراف، آیات 22 و 27)

از همین آیات به دست می‌آید که ابلیس از تاثیرات شگرف میوه درخت ممنوع آگاهی داشته است و بر آن بوده تا با حیله و حتی سوگند دروغین، لباس و پوشش انسان را از تن او بیرون آورد و زشتی‌های بدنشان را آشکار سازد.

همچنین از همین آیات و آیات دیگر معلوم می‌شود که آدمی نیاز به پوشش دارد و اگر آن پوشش بهشتی به هر دلیلی از میان رفت، باید پوشش دیگری را به دست آورد تا با آن زشتی‌های خود را بپوشاند. از این رو حضرت آدم و حوا پس از افتادن در مکر و فریب شیطان و از دست دادن پوشش، ناچار شدند تا با استفاده از برگ‌های درختان برای خود پوششی را دست و پا کنند تا خود را بدان بپوشانند. (همان و نیز طه، آیه 121)

از آیات پیش گفته همچنین این معنا به دست می‌آید که برهنگی جوامع بشری و فقدان پوشش، نشانه‌ای از نفوذ و تسلط شیطان بر آنان است. به این معنا که یکی از نشانه‌های تسلط شیطان بر جوامع بشری، وجود برهنگی در آن جوامع است. در مقابل، پوشش و لباس نشانه‌ای از رهایی از سلطه شیطان و قرار گرفتن در ولایت الهی است؛ چرا که خداوند در آیه 26 سوره اعراف بیان می‌کند که یکی از اهداف آفرینشِ لباس برای انسان، مستور ماندن زشتی‌های انسانی به ویژه شرمگاه است که ابلیس می‌کوشد تا آن را آشکار کند و آدمی را تحت سلطه خویش در آورد. 

البته چنان‌که گفته خواهد شد، لباس و پوشش تنها کاربرد پوشاندن تن و شرمگاه‌ها و زشتی‌های بدن انسان را ندارد بلکه خداوند برای لباس کاربردهای دیگری نیز بیان کرده که از آن جمله محافظت بدن از گرما و سرما و نیز از آسیب‌ها و جراحات جنگی است: جَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَ سَرَابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ (نحل، آیه 81)

ناگفته نماند که در آیه فوق واژه برد یعنی سرما نیامده است و لزومی هم نداشت که آورده شود؛‌ زیرا هر آنچه انسان را از گرما باز می‌دارد، از سرما هم باز می‌دارد؛ اما اینکه چرا گرما ذکر شده به سبب آن است که مخاطبان آیه در مناطق نجد و حجاز در مناطق گرم استوایی بودند، از این رو به این فایده لباس توجه داده است.(مجمع‌البیان، طبرسی، ج 5 و 6، ص 489؛ الکشاف، زمخشری، ج 2، ص 625)

از دیگر فوایدی که در قرآن برای لباس بیان شده‌، بهره‌گیری از لباس برای زینت و جمال است؛ به این معنا که لباس هم زشتی‌های تن آدمی را می‌پوشاند و هم او را زینت می‌بخشد و می‌آراید.(اعراف، آیه 26؛ مجمع البیان، ج 3 و 4، ص 631)

خداوند لباس را به سبب همین کاربردهای گوناگونش یکی از نعمت‌های بزرگ خود برای بشر می‌داند و پوشیدن لباس از سوی مردم را نیز نشانه‌ای از تسلیم بودن در برابر خود ارزیابی می‌کند که این نیز خودگواه این مطلب است که برهنگی بیانگر ولایت ابلیس و اطاعت و تسلیم در برابر او و پوشش بیانگر پذیرش ولایت الهی و تسلیم در برابر اوست.(نحل، آیه 81) همچنین ایجاد تنوع در لباس‌ها و اجناسی که از آن لباس تهیه می‌شود و نیز رنگ‌ها و دوخت‌های متنوع آن، از دیگر نعمت‌های الهی است که به بشر ارزانی شده است. انسان‌ها می‌توانند با استفاده از پشم، مو، کرک و الیاف گیاهان یا غیر آن، برای خود لباس‌های متنوع و متعدد و رنگارنگی بسازند که هم کاربردهای گوناگون و متفاوتی دارد و هم تنوع‌طلبی و مدگرایی و نوگرایی مردمان را پاسخ می‌دهد.(نحل، آیات 80 و 81)

خداوند در آیه 80 سوره انبیاء بیان می‌کند که با استفاده از فن زره‌سازی می‌توان پوشش مناسبی برای بدن ساخت که مناسب میادین نبرد و جنگ است. پوشش و لباس، خاص دنیا نیست و انسان در آخرت نیز نیازمند پوشش و لباس است. از این رو اگر بر تن بهشتیان دیبای ضخیم و نازک (دخان، آیات 51 تا 53) یا حریر و ابریشم(حج، آیه 23؛ ‌فاطر، ‌آیه 33؛ انسان، آیه 21) و لباس‌های فاخر و رنگارنگ و زیباست(همان و کهف، آیه 31) و ایشان در بزم‌های بهشتی و مجالس و محافل خود لباس‌ها و پوشش‌های فاخر و زیبایی به تن می‌کنند(دخان، آیات 51 تا 53)،‌ بر تن کافران دوزخی جامه‌ها و تن پوش‌های آتشین (حج، آیه 19) و لباس‌هایی از مس گداخته (ابراهیم، آیات 49 و 50) می‌پوشانند. این بدان معناست که لباس جزو لاینفک و جدا نشدنی بشر است و انسان هرگز برهنه نیست.

پوشش مناسب از نظر اسلام کدام است؟

با نگاهی به آموزه‌های اسلام و سنت و سیره معصومان(ع) می‌توان پوشش مناسب از نظر اسلام را به دست آورد. معرفی پوشش مناسب برای ارائه الگوی رفتاری در جامعه اسلامی لازم و ضروری است. جامعه اسلامی لازم است دیدگاه اسلام را در‌باره پوشش مناسب بداند و بدان عمل کند تا به اهداف و حکمت آن دست یابد.

از نظر اسلام، تنوع پوشش از نظر جنس و کیفیت آن و نیز رنگارنگی، امری مطلوب است. لذا از نعمت‌های الهی بر بشر تنوع جنس و رنگ و کیفیت لباس دانسته شده است. به این معنا که انسان می‌تواند از همه چیزهایی که با بدن او مناسب است برای خود پوششی مناسب تهیه کند. این پوشش‌ها می‌تواند از الیاف گیاهان یا پشم و کرک و مو جانوران تا موجودات دریایی و جامدات و مایعات تهیه شود. در پوشش می‌توان با توجه به کار و منطقه و زمان،‌ انتخاب‌هایی داشت. پس لباسی برای گرما یا سرما یا جنگ می‌توان تهیه کرد یا لباسی برای کار یا بزم و جشن داشت. برای حضور در مجامع عمومی و محافل باید لباسی را انتخاب کرد که مناسب با آن مجامع است. از این رو درباره حضور در مساجد به عنوان یک محفل عمومی و مکان خاص عبادی، دستور می‌دهد تا لباس و پوشش‌های زینتی خاصی مورد استفاده قرار گیرد.(اعراف، آیه 31)

در روایت است که امام حسن مجتبی(ع) هنگام نماز بهترین لباس خود را می‌پوشید. از ایشان پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می‌پوشید؟ 

ایشان فرمود: خداوند زیباست و زیبایی را دوست می‌دارد. من برای خدا خود را به زیبایی آراسته می‌کنم؛ زیرا او فرمود: زینت خود را هنگام هر عبادتی برگیرید.(تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 19، حدیث 67)

خداوند در آیه 14 سوره نحل و 12 سوره فاطر، استفاده از زیورآلات و مواهب طبیعی را برای زینت و آرایش و پوشش مجاز دانسته است.

البته خداوند بر طهارت و پاکی و پاکیزگی لباس نیز تاکید فراوانی دارد؛ زیرا لباسی که انسان می‌پوشد باید به گونه‌ای باشد که با تن او سازگار باشد. استفاده از برخی از چیزهای خبیث و نجس برای پوشش می‌تواند آسیب به جسم انسان وارد کند؛ از این رو استفاده از جنس مناسب مورد تاکید قرار گرفته است.

همچنین پاکیزگی لباس و نظافت و بهداشت آن، از نخستین توصیه‌های خداوند به حضرت پیامبر(ص) و بشر است.(مدثر، آیه 4) امام کاظم درباره پوشش پیامبر(ص) می‌فرماید: لباس پیامبر(ص) پاک بود و منظور خدا از تطهیر‌، کوتاه کردن و برچیدن لباس بود تا روی زمین کشیده نشود و خاکی و آلوده به نجاست و کثافت نشود.(نگاه کنید: تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 454، حدیث 8)

از آیات 3 و 4 سوره مدثر به دست می‌آید که تطهیر لباس از نجاست به ویژه در هنگام برپایی نماز لازم است و یکی از شرایط صحت نماز نمازگزار پاکی لباس او از هر گونه نجاست است.(کشاف، زمخشری، ج 3، ص 645)

از آنجا که از نظر اسلام، ارتباط نزدیکی میان حیا و عفت و حجاب است،‌پوشش مناسب برای مردان و زنان برای تحقق این هدف مورد توجه بوده است.

اسلام از مردان می‌خواهد تا با توجه به محافل و مجامع و مراکز حضور خود، پوشش مناسب آن را تهیه و به کار گیرند. در جنگ اگر شخص در کارزار و میادین جنگی است، لازم است که پوشش سلاح را از تن خود در نیاورد و با نوعی آمادگی جنگی به نماز بایستد اما هنگامی که جنگی نیست و برای نماز می‌رود باید بهترین پوشش‌ها را انتخاب کند و بپوشد.(اعراف، آیه 31) و مردان خود را زینت کنند. 

زنان با توجه به اینکه همه بدنشان برای مردان جذابیت دارد‌، جز صورت و دو دست،(نور، آیه 31؛ مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌217) باید تن خویش حتی پاها و زینت‌های آن را بپوشانند (همان) و از روسری بلند که سینه‌هایشان را می‌پوشاند و لباس بلند استفاده کنند. (احزاب، آیه 59) امام صادق(ع) می‌فرماید: لباس زنان خمار یعنی روسری بزرگ و جلباب یعنی روپوش سراسری است که در قرآن آمده است.(وسایل الشیعه، حر عاملی، ج 14، کتاب نکاح‌، ص 147، باب 110، روایت 2)

بنابراین، پوشش مناسب زنان پوششی سرتاسری است که تمام بدنشان را می‌پوشاند. اما این بدان معنا نیست که لباس مردان یا زنان چنان بلند باشد که بر زمین کشیده شود؛ آن گونه که اهل استکبار و تفاخر این‌گونه رفتار می‌کنند،‌ بلکه باید کوتاه باشد و بر زمین کشیده نشود.(مدثر، آیه 4) 

می توان از مجموع آیات و روایات این معنا را به دست آورد که لباس باید از نجاست پاک و از کثافت تمیز باشد و از نظر پوشش نسبت به زنان تمام بدن را فراگیرد و برای مردان مناسب مجالس و محافل یا کار و مانند آن باشد و زشتی‌ها و شرمگاه‌هایش را بپوشاند و دیگر اینکه آنچنان بلند نباشد که بر زمین کشیده شود. خداوند با بیان آثار پوشش مناسب برای مردان و زنان به مسئله حیا و عفت توجه می‌دهد و می‌فرماید که پوشش مناسب موجب می‌شود تا انسان به طهارت قلبی و پاکی درونی دست یابد.(احزاب، آیه 53؛ و نیز مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌580) پوشش مناسب مايه بهره‌مندى زنان از آمرزش الهى، خیر و صلاح، مصونیت از تعرض است. (نور، آیه 59)

در پوشش، استفاده از مد روز و لباس مناسب هر مجلس و محفل و مکانی جایز و خوب است. اما این مدگرایی یعنی نوگرایی نباید به شکل افراطی باشد یا موجب شود تا شخص از نوع لباس‌های کافران و غیر مسلمانان که خاص آنان است استفاده کند؛ زیرا این مشابهت موجب می‌شود که تفاوتی میان مسلمان و غیر مسلمان نباشد.

در حدیثی امام صادق(ع) فرمود: خداوند عزوجل، به پیامبری از پیامبرانش وحی کرد: به مؤمنان بگو! پوشش دشمنان من را نپوشند، از خوردنی‌های آنها نخورند و راه‌های آنان را نپیمایند، که در این صورت، بسان دشمنان من خواهند بود.(عروه الوثقی، سیدمحمدکاظم طباطبائی، ج ۱، ص ۵۷۲)

زنان از نظر روانی، به خودنمایی و ظاهر شدن در برابر مردم تمایل دارند و این میل روانی، آنان را به سمت نشان دادن خود و زینت‌هایشان به دیگران می‌كشاند. 

اسلام برای كنترل این میل درونی، مسئله پوشش در عرصه‌های عمومی را مطرح کرده و برای پاسخگویی مناسب به این میل، زنان را به داشتن زینت و آرایش در عرصه‌های خصوصی تشویق نموده است. طرح حجاب و پوشش در آموزه‌های دینی، هرگز به معنای نادیده انگاشتن نیاز طبیعی و اصیل زنان به خودآرایی نیست. بارها در روایت‌ها بر ضرورت پرداختن زنان به زینت و آراستگی اشاره و تأكید شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «زن به سه چیز نیاز دارد كه یكی از آنها آراستگی است.»(بحارالانوار‏, ج78, ص327) 

پیامبر اكرم (صلی‌الله علیه و‌آله) به بعضی از همسرانشان كه به آراستگی خود توجه نداشتند، می‌فرمود: «چرا ژولیده هستی و به دلیل سرمه نكشیدن، چشمت سفید شده و چرا خضاب نمی‌كنی و موهای خود را رنگ نمی‌كنی؟(همان، ج 70، ص 122)

امام باقر(ع) می‌فرماید: «سزاوار نیست كه زن خودش را معطل كند (از برخی زیورآلات استفاده نكند)، هرچند آویختن گردنبندی به گردنش باشد.» (همان، ج 103، ص 260 و 288)

در روایات متعدد، بر لزوم آراستگی زن برای شوهرش مانند خوشبو كردن خود، (بحارالانوار، ج 10، ص 100) آراستن ناخن،(وسایل‌الشیعه، ج 2، ص 134) توجه به زیبایی چهره (بحارالانوار، ج 14، ص 320) و رنگ کردن مو (همان، ج 76، ص 102) و نیز ضرورت آراستگی شوهر برای زن تاکید شده است كه مجموعه این روایات، از توجه اسلام به این نیاز زن حكایت دارد. شارع مقدس با وضع حكم شرعی حجاب برای زنان، قصد تعدیل نیاز به خودآرایی و تبرج را دارد. افزون بر آن، در دین، حكم پوشش، به حضور در عرصه عمومی اجتماع مربوط است و به زنان اجازه داده شده است در محافل خصوصی و زنانه و در مكان‌هایی كه نامحرم وجود ندارد، از لباس‌های رنگین و زینت (طلا و نقره) استفاده كنند. حتی به پدران و همسران سفارش شده است وسایل آرایش و آراستگی زنان را تأمین كنند. در سیره امام علی(ع) آمده است كه حضرت، همسر و فرزندان خود را با طلا و نقره می‌آراست. (همان، ج 42، ص 71)

به هر حال، از مهم‌ترین کارکردهای لباس، افزون بر حفاظت از گرما و سرما، پوشش زشتی‌ها و حفظ عفت و حیا و طهارت باطنی و قلبی انسان است. در همین راستا به مردان توصیه می‌شود بدن خود را با لباس‌های مناسب بپوشانند. بر مردان جایز نیست تا از لباس‌های تنگ استفاده کنند به طوری که اندام‌های آنها را به نحوی نمایان کند که موجب تحریک و ایجاد مفسده شود. 

همچنین هر نوع لباس و پوششی که مفسده انگیز باشد باید کنارگذاشته شود. این عنوان می‌تواند مصادیق گوناگونی با توجه به شرایط محیطی و مانند آن داشته باشد. لباس‌های آستین کوتاه در صورتی که سبب مفسده باشد یا به طوری کوتاه و زننده باشد که موجب تحریک شهوات در اجتماع شود برای مردان حرام است. بنابراین چنین نیست که شارع مقدس تنها زنان را ملزم به رعایت حجاب کرده باشد، بلکه مردان نیز موظفند رعایت حیا و عفت عمومی را بکنند و از پوشش مناسب جامعه اسلامی استفاده نمایند.