سالگرد شهادت آیت‌الله علی قدوسی
مدیر برنامه‌ریز و کادرساز انقلاب
دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان
«... شکی نیست قدوسی (رئیس مدرسه حقانی) یکی از علاقه‌مندان به خمینی و از خمینیست‌های داغ و دوآتشه به‌شمار می‌رود... شکی نیست قدوسی با ظاهری بسیار آرام، هیچ نوع فعالیت آشکاری در داخل مدرسه برای خمینی ندارد... با تمام این حرف‌ها و با تمام آرامش و سکوتی که سعی کرده‌اند در مدرسه برقرار سازند، دیده می‌شود که مدرسه حقانی غالباً شاگردان داغ و حماسی و شاگردان خمینیسم دوآتشه تحویل می‌دهد بلکه می‌توان گفت که در حوزه قم، شاگردان مدرسه حقانی در خمینیسم بودن نمونه هستند و در اکثر فعالیت‌ها شرکت دارند و از طرفی نیز اساتید و مدرسین این مدرسه اغلب از علاقه‌مندان خمینی هستند...»1
این بخشی از سند ساواک در اواسط دهه 1340 است که آیت‌الله علی قدوسی مدیریت مدرسه منتظریه یا حقانی را برعهده گرفته بود. اسناد ساواک نشان می‌دهد که رژیم شاه، مدرسه حقانی را یک مرکز ضد رژیم شاه می‌دانست و همواره مراقب فعالیت‌های به قول خودش ضدامنیتی و سیاسی طلاب آن بود. ولی آیت‌الله قدوسی با دقت و هوشمندی تلاش می‌کرد در عین تربیت کادرهای انقلابی و مبارز از میان طلاب، وضعیت سیاسی مدرسه به‌گونه‌ای نباشد که ساواک مانع ادامه فعالیت آن شود.
اما شک و ظن بیشتر ساواک به شخص آیت‌الله قدوسی بود که پیش از آن نیز سابقه حضور در تشکیلات مدرسین انقلابی حوزه علمیه قم را داشت و به‌خاطر همین حضور، در سال 1345 همراه دیگر مدرسین مبارز بازداشت شد و تحت شکنجه قرار گرفت.
رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره آن دستگیری و زندان شهید قدوسی گفته‌اند:
«... در سال 45 بود که به‌دنبال هجوم به محل کارم در منزل آقای آذری‌قمی، اساسنامه ما را پیدا کردند. ایشان را بردند زندان و زیر فشار فهمیدند که مربوط به این عده 11 نفر (از مدرسین مبارز حوزه) است و آقای منتظری و آقای ربانی را بردند زندان. من و آقای هاشمی و آقای مصباح یزدی و بعضی دیگر هم فراری شدیم. آقای قدوسی را هم مدتی می‌بردند و از ایشان بازجویی می‌کردند و رهایش می‌کردند. شاید به وسیله ایشان می‌خواستند ماها را کشف کنند که کجا هستیم. بعد هم ایشان را گرفتند و در زیر شکنجه هم بسیار اذیت شدند...»2
تحول در حوزه علمیه قم
آشنایی اغلب علما و روحانیون مبارز نهضت امام، با آیت‌الله علی قدوسی به همین تشکیلات مدرسین انقلابی حوزه علمیه قم می‌رسید که بعد از 15 خرداد 1342 شکل گرفت و اعضای آن از نخبه‌ترین و برجسته‌ترین علمای حوزه به‌شمار می‌آمدند. اساتید و روحانیونی از حوزه که با دستگیری و حبس حضرت امام و قیام خونین 15 خرداد متوجه شدند نهضت به تشکیلاتی منسجم از مدرسین حوزه علمیه نیاز دارد که بتواند تحت زعامت حضرت امام، ملت مسلمان ایران را قدم‌به‌قدم در مقابل رژیم شاه هدایت نماید. یکی از آن مدرسین انقلابی و مبارز، آیت‌الله علی قدوسی بود.
اما پیش از آن، آیت‌الله قدوسی در زمره مدرسینی از حوزه بود که در سال 1339 طرح تغییر و تحول حوزه را تدوین کرده و سعی داشتند با برنامه‌های جدید در آموزش طلاب و برپایی مدارس علمیه نوین، آن طرح را عملی سازند.
آیت‌الله قدوسی به همراه مدرسین و فضلایی همچون حضرات آیات دکتر بهشتی، مشکینی، شهید سعیدی، ربانی شیرازی، جنتی و... دست به کار یک برنامه‌ریزی جدید برای تربیت طلاب فاضل و آگاه به مسائل سیاسی/ اجتماعی شدند که این برنامه‌ریزی، به تدریج نظام تازه‌ای را در حوزه ایجاد کرد و اساس کار مدارسی جدید در حوزه علمیه قم شد تا علاوه‌بر پرورش برنامه‌ریزی‌شده طلاب متخصص در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، آنها را برای فعالیت‌های اجتماعی و مبارزاتی مهیا سازد. برنامه‌ای که اساس کار مدارس تازه‌ای مانند «مدرسه حقانی» شد.
مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مورد این برنامه‌ریزی انقلابی حوزه و نقش آیت‌الله قدوسی در آن فرموده‌اند:
«... آقای قدوسی جزو آن دسته از کسانی بود که معتقد بودند حوزه باید نظم و سازمان لازم را پیدا کند و بی‌نظمی‌های شکل قدیمی حوزه را به هیچ‌وجه نمی‌پسندیدند. لذا «نهضت مدرسه‌‌سازی» در قم و یا به تعبیر بهتر ایجاد «واحدهای برنامه‌دار» به وسیله جمعی آغاز شد که آقای قدوسی در طلیعه آن بود. بعد از آنکه مدرسه حقانی به‌عنوان یک واحد مدرسی و مسکن طلاب به وجود آمد... آقای قدوسی با قبول تصدی آن مدرسه و برنامه‌ریزی دقیقی که به کمک شهید بهشتی انجام گرفت، این مدرسه را از شکل یک محل اقامت به یک محل آموزش و تعلیم و تعلّم تبدیل کرد و نه فقط خود آن واحد، از لحاظ کمیت و کیفیت رشد زیادی کرد بلکه سرمشقی شد برای واحدهای دیگر در قم و نیز در بعضی از حوزه‌های علمیه دیگر مثل مشهد و تهران...»3
مدرسه‌ای برای انقلاب
مدرسه حقانی که با حضور اساتیدی همچون آیت‌الله دکتر بهشتی، آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌الله جنتی و آیت‌الله شهید علی قدوسی پایه‌ریزی شد، علاوه بر انجام تغییر و تحولات یادشده، مقوله مهم تربیت و پرورش طلاب و روحانیون انقلابی و مبارز هم در دستورکار قرار داد تا برای نهضت نوپای امام، کادرسازی انجام گیرد و این نهضت بتواند با کادرهای انقلابی جوان، در میان مردم نفوذ پیدا کند. آنچه 15 سال بعد و در سال‌های اوج‌گیری نهضت که به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید، نتیجه خود را نشان داد.
آیت‌الله جنتی درباره مدرسه حقانی و نقش شهید قدوسی در آن می‌گوید:
«... شهید بهشتی با همکاری بعضی دوستان، برنامه ده یازده ساله مفصّلی را تنظیم کردند و پس از دعوت جمعی از اساتید برای همکاری، آن برنامه را به اجرا گذاشتند... در آغاز برای مدیریت مدرسه منتظریه (حقانی) بعضی دوستان انتخاب شدند که در جریان کار معلوم شد، فرد قوی‌تری لازم است. لذا از شهید قدوسی تقاضای همکاری کردند و ایشان هم پذیرفت.»4
رژیم شاه نمی‌توانست حضور روحانیون مبارزی مانند دکتر بهشتی و دکتر مفتح و حضرات آیات جنتی و خزعلی و یزدی و گیلانی و مؤمن و مشکینی و نوری و... را در جمع مدرسین مدرسه حقانی نادیده بگیرد که هرکدام به جرم حمایت از امام خمینی، پرونده قطوری از بازداشت و حبس و زندان و تبعید در ادارات وبخش‌های مختلف ساواک داشتند. از همین روی مزدوران ساواک چندین‌بار به مدرسه حقانی حمله کرده و حتی یک‌بار، 35 تن از نیروهای ساواک و همچنین شهربانی حدود ساعت 2 نیمه‌شب به داخل مدرسه ریخته و ضمن ضرب و شتم طلاب به تخریب حجره‌ها و اسباب و اثاثیه طلاب پرداختند. شاهدان ماجرا نقل می‌کنند شخصی به نام محمدی که سرکرده مزدوران بود با بلندگو فریاد می‌زد:
«... پدرتان را درمی‌آورم. اینجا را پایگاه انقلاب کرده‌اید؟ اینجا را ویران می‌کنم...»
اما بعد از دو ساعت گشتن و به‌هم ریختن کلاس‌ها و حجره‌ها و مکان‌های مختلف مدرسه، به‌دلیل نیافتن هیچ‌گونه مدرک و سند قابل‌قبول، ناگزیر، دست از پا درازتر مدرسه را ترک کردند! بارها آیت‌الله قدوسی را مورد بازخواست و بازجویی قرار دادند که به‌دلیل رفتارهای هوشمندانه و با درایت ایشان، مزدوران رژیم شاه به مدارک محکم و مستندی برای تعطیلی مدرسه دست نمی‌یافتند.
نظم و تدبیر و قاطعیت آیت‌الله
آنچه شهید آیت‌الله قدوسی را در میان سایر اساتید و مدرسین حوزه برای مدیریت مدرسه حقانی برجسته‌تر می‌ساخت، نظم و تدبیر و قاطعیت ایشان بود. برنامه‌ریزی و دقت در اجرای آن و ایستادن در برابر هر حاشیه‌ای که اصل آموزش را زیر علامت سؤال می‌برد، از ویژگی‌های مدیریت کارآمد شهید قدوسی در مدرسه حقانی بود، آن هم در روزگاری که آموزش حوزه و رفت و آمد و حضور و غیاب طلاب، نظم و نسق خاصی نداشت و چندان بازخواستی صورت نمی‌گرفت. دکتر حسین حقانی زنجانی، فرزند مرحوم علی حقانی(مؤسس مدرسه منتظریه یا حقانی) درباره مدیریت شهید قدوسی برای اجرای برنامه و طرح تربیت طلاب مبارز اظهار کرده است:
«... آقای قدوسی در اجرای این برنامه بسیار دقیق بود. اگر طلبه‌ای کوتاهی می‌کرد و به برنامه‌هایی که باید عمل کند، عمل نمی‌کرد، نمی‌توانست قبول کند.»5
نتیجه حدود 14 سال کار علمی و اخلاقی و مبارزاتی در مدرسه حقانی، تربیت گروهی از طلاب مبارز و انقلابی بود که نقش مهمی را در اوج‌گیری نهضت و پیروزی انقلاب و اداره نظام جمهوری اسلامی ایفا کردند.
مرحوم حسن حقانی، فرزند دیگر مرحوم علی حقانی، در این‌باره می‌گوید:
«مدیریت آقای قدوسی و تقوا و پشتکار و استقامت‌شان باعث شد که طلبه‌های خوبی ساخته شوند. من ابتدا فکر می‌کردم که اینها از لحاظ درس و سواد در نویسندگی و امثال اینها خوب هستند. اما بعد که انقلاب شد و طلبه‌های مدرسه چنین نقشی در انقلاب بازی کردند، تازه اهمیت کار را فهمیدم.»
تا لحظه شهادت یار و یاور امامش بود
آیت‌الله شهید قدوسی در آستانه ورود حضرت امام به وطن، عضو فعال و موثر کمیته استقبال از ایشان بود و پس از انقلاب به حکم امام، در مناصب مختلف تا دادستانی کل انقلاب فعالیت نمود. اما در تمام این موقعیت‌ها و مناصب و مسئولیت‌ها، همواره خصوصیات اخلاقی و رفتاری یکسانی داشت. آنچه از میان صحبت دوستان و یاران آیت‌الله قدوسی بیش از همه ویژگی‌ها و خصوصیاتش، بارز به نظر می‌رسید، اخلاص و صداقت و صفای رفتار و سلوکش بود.
آیت‌الله قدوسی روز 14 شهریور 1360 توسط بمبی که توسط یک عامل نفوذی گروهک تروریستی منافقین در اتاق کار ایشان کار گذاشته شده بود، به شهادت رسید.
حضرت امام در پیامی به مناسبت شهادت ایشان فرمودند:
«... اینجانب سالیان طولانی از نزدیک با او سابقه داشتم و آن بزرگوار را به تقوا و حُسن عمل و استقامت و مقاومت و تعهد در راه هدف می‌شناختم... گوارا باد شربت شهادت بر شهدای انقلاب اسلامی... که با دست جنایتکار منفورترین عناصر پلید به جوار رحمت حق شتافتند و افتخار برای اسلام و ننگ و نفرت برای دشمنان دژخیم ملت شریف آفریدند...»
_____________________________
1- تاریخ شفاهی مدرسه حقانی- بهمن شعبان‌زاده- مرکز اسناد انقلاب اسلامی- چاپ اول- تابستان 1384- صفحات 226 و 227 2- شهید قدوسی در آئینه توصیف رهبر معظم انقلاب- صداقت و صفای او یگانه بود...- مجله شاهد یاران- انتشارات بنیاد شهید- شماره 38- دی‌ماه 1387- صفحه 4 3- شهید قدوسی در آئینه توصیف رهبر معظم انقلاب- پیشین- صفحه2 4- تاریخ شفاهی مدرسه حقانی- پیشین 5- همان