پس از گذشت پنج سال از آغاز تحمیل جنگ علیه ایران در سال 1364، رژیم بعث عراق، نه‌تنها به اهداف اولیه خود دست نیافته بود؛ بلکه نیروهای ایرانی در برابر چشم جهانیان توانسته بودند بسیاری از مناطق و شهرهای تصرف‌شده را، در عملیات‌های بزرگی همچون «بیت‌المقدس»، «ثامن‌الائمه» و سلسله عملیات‌های «والفجر» و «کربلا» آزاد کنند. اهمیت این موضوع آن‌جا معنا پیدا می‌کرد که این اتفاق،  با وجود همه حمایت‌های هم‌پیمانان صدام رخ داده بود؛ بنابراین غرب و شرق برای جلوگیری از پیروزی ایران در جنگ تحمیلی در برابر رژیم بعث عراق، از هر اقدامی فروگذار نکرده و حمایت همه‌جانبه خود را با همکاری دولت‌های مرتجع منطقه، افزایش داده و به انحای مختلف و تجهیزات نظامی متعدد، به کمک حاکمان بغداد می‌شتافتند.

صدام و فرماندهان نظامی او بر این اساس، تلاش می‌کردند تا آسمان میدان مبارزه را در همه ابعاد به‌طور مطلق در اختیار بگیرند و جنگ را از میدان رزم زمینی به آسمان، دریا و شهرها بکشانند و به‌طور مسلم تداوم این روند می‌توانست در مسیر تحقق استراتژی ایران، پیچیدگی و دشواری بیشتری به‌وجود آورد- البته حفظ ابتکار عمل و اجرای عملیات‌های بزرگ که نقش تعیین‌کننده‌ای در موازنه سیاسی و نظامی جنگ داشتند نیز ضرورتی انکارناپذیر برای کشور و انقلاب بود- از این رو عملیات «والفجر هشت» برای تحقق استراتژی «تنبیه متجاوز»، در بُعد نظامی به‌ویژه در بُعد سیاسی، اهمیت به‌سزایی پیدا کرد و موجبات تحولات اساسی و تعیین‌کننده در ادامه جنگ را به‌وجود آورد.

وفاق و ‌اندیشه‌های متفاوت

والفجر 8 و منطقه جغرافیای این عملیات علاوه‌بر ابتکار و خلاقیت در طراحی عملیات، میدان وفاق و همدلی و همراهی کلیه رزمندگان و فرماندهان بود. در این میان حضور لحظه به لحظه و آنی فرماندهانی چون شهید بابایی و شهید ستاری در عرصه نبرد هوایی جلوه‌های متفاوت از فرماندهی را به رخ کشید که تا پیش از این در ارتش‌های کلاسیک جهان و ایران قبل از انقلاب اسلامی وجود نداشت.

متفکران و ‌اندیشمندان پدافند هوایی در رأس آنها امیر سرلشکر شهید «منصور ستاری» با بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌های نیروی هوایی در پوشش هوایی، پشتیبانی نزدیک، گشت هوایی و درگیری هوایی با هدایت سامانه‌های راداری مستقر در مشرحات اهواز، بوشهر، بهبهان، دزفول و استقرار رادار بندر امام(ره) و بهره‌گیری از رادار‌های سامانه‌های موشکی، اقدامی نو در بهره‌گیری از تاکتیک‌های هوایی در برابر قدرت هوایی دشمن لحاظ کردند و در بخش زمین ‌پایه نیز با بهره‌گیری از تاکتیک تحرک، چابک‌‌سازی سامانه‌های موشکی، استقلال تاکتیکی و تنوع سلاح، با تعدیل انواع سامانه‌های پدافندی در سطح گروه‌های پدافندی و نقاط حیاتی و حساس کشور، امکان پوشش کامل و حداکثری منطقه نبرد عملیات «والفجر هشت» را فراهم کردند.

در این عملیات، هدایت نبرد هوایی را قرارگاه عملیاتی «رعد» به‌فرماندهی شهید «عباس بابایی» و در حوزه پدافند هوایی نیز شهید «منصور ستاری» عهده‌دار بودند. این قرارگاه در جنوب غرب مستقر و مسئولیت فرماندهی و کنترل شبکه پدافندی جنوب غرب و عملیات والفجر هشت را برعهده داشت. بنابراین طی ۸۷ روز عملیات غرورآفرین «والفجر ۸»، دشمن بعثی پس از اینکه با هجوم برق‌آسای نیرو‌های رزمنده ایرانی در ساعت ۲۲:۱۰ مورخه ۲۰ بهمن سال ۱۳۶۴ مواجه شد، از فردای آن‌روز، با توجه به اطمینان از توان و قدرت هوایی خود، با بهره‌گیری از انواع جنگنده بمب‌افکن‌هایش، اقدام به حمله سنگین به منطقه گسترش نیرو‌های عملیات «والفجر ۸» کرد؛ اما با سد آهنین پدافند هوایی ایران مواجه شد؛ ‌طوری‌که با انهدام روزی شش تا هفت فروند از هواپیماهایش، رعب و وحشت خلبانان دشمن را فرا گرفت و در این نبرد نابرابر ابتکار عمل از دستش‌، گرفته شد.

عملیات «والفجر ۸» از جهات زیادی متمایز از سایر عملیات‌ها در طراحی و اجرا بود که نتایج آن، به‌ویژه از منظر پدافند هوایی، به‌دلیل طرح‌ریزی اصولی و بدیع و بهره‌گیری از خلاقیت‌ها و بستن لایه‌های هوایی در عمق، بهره‌گیری از اصول هشت‌گانه پدافند غیرعامل، جنگ الکترونیک، نوآوری و نبرد‌اندیشه‌ها به‌شمار می‌رود. 

موقعیت سوق‌الجیشی شبه جزیره فاو برای عراق، اهمیت پوشش هوایی نیرو‌های عمل‌کننده در این عملیات را افزایش می‌داد؛ بنابراین فرماندهان نظامی ایران با توجه به تجربیاتی که در طول مدت پنج سال گذشته در میادین نبرد به‌دست آورده بودند، از اهمیت پوشش هوایی و این رمز موفقیت میدان نبرد کاملا آگاه بودند و یکی از اصلی‌ترین نقاط مورد توجه خود در طرح‌ریزی عملیات را تامین و پوشش پدافند هوایی و حفظ قدرت هوایی منطقه نبرد لحاظ کردند و از طرفی نیز محدودیت‌های توان دفاعی و قطعات سامانه‌های پدافندی و ضرورت تداوم گسترش و تامین پدافند هوایی در نقاط حیاتی و حساس کشور که مورد تهدید و توجه دشمن بود نیز حضور در این عملیات و طرح‌ریزی پوشش پدافند هوایی و پشتیبانی هوایی را برای طراحان نظامی سخت کرده بود.

شاهکار ضد الکترونیک در والفجر 8

یکی از شاهکارهای جنگ‌های ضد الکترونیک توسط پدافند به نحوی بود که وقتی یک فروند هواپیما با سرعت 750 کیلومتر در ساعت وارد آسمان کشور می‌شد. پدافند با تجهیزات و با روش‌های موجود روی هواپیما قفل می‌کرد و خلبان جنگنده دشمن از این موضوع مطلع می‌شد اما برای آنکه سامانه‌های راداری را فریب بدهد امواجی را ساطع می‌کرد که دستگاه‌های پدافند سرعت آن ‌را 850 کیلومتر بر ساعت نشان می‌داد. همین محاسبات باعث شده بود که دستگاه رادار هواپیمای دشمن فریب بخورد و وقتی به‌صورت اتومات و با روش شناسایی و شلیک سیستم عمل می‌شد موشک پرتاب و به جنگنده اصابت نمی‌کرد و منحرف می‌شد. 

بنابراین رزمندگان پدافند آن ‌را متوجه شدند و خودشان به صورت دستی به دستگاه اعلام می‌کردند که همین عامل باعث شد تا پدافند نیروی هوای بتواند تعداد زیادی از هواپیماهای دشمن را ساقط کند.

شهید ستاری و همرزمانش در پدافند هوایی ارتش، نقشی راهبردی در هدایت عملیات هوایی علیه دشمن، کشف و آشکار کردن تحرکات و برملا ساختن تدابیر دشمن در چگونگی هدایت نیروهایش با انجام روش‌های دفاع و حملات هوایی صحیح داشتند.

در این نبرد که در آن از انواع سامانه‌های پدافندی، از جمله سامانه‌های موشکی «هاگ»، سامانه توپخانه‌ای و کنترل آتش «اسکای‌گارد» اورلیکن و ۲۳ میلی‌متری استفاده شد، شبکه دیده‌بانی با طراحی و بهره‌گیری در شبکه راداری به‌منظور مقابله با هواپیما‌های ضد رادار دشمن و کاهش‌های مخاطرات رادار قفل و هدایت سامانه ‌هاگ (HPI-‌های پاور) برای اولین‌بار با تدابیر شهید «منصور ستاری» مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

تداوم تجربه‌های والفجر ۸  تا پایان جنگ 

والفجر هشت تجربه ارزشمند و گرانبهایی بود که تداوم اجرا و بکار گیری این تجربیات تا آخر جنگ تبدیل به یکی از نقاط قوت پدافند هوایی شد. یکی از کارهای اثرگذار و مهم دیگر پدافند هوایی، استقرار و گسترش تجهیزات پدافندی در مناطق عملیاتی و دفاع در عمق برای حمایت از نیروهای سطحی، آسیب رساندن به دشمن، گرفتن ابتکار عمل از دشمن و کاهش توان ماشین جنگی هوایی دشمن برای حمایت از شهرها و مراکز جمعیتی و سیاسی کشور بود

حمایت و دفاع از منابع اقتصادی و شریان‌های حیاتی کشور که شامل گسترش در منابع اقتصادی، نفتی، جزایر، سکوها و حمایت از کاروان‌های کشتی‌های نفتی و تجاری بود با اعلام خطر و خبر حملات هوایی به تمام نقاط کشور و انجام و هدایت پدافند در سراسر کشور انجام شد.

پدافند هوایی با استقرار در ۲۳۵ نقطه حیاتی کشور، تلاش کرد گسترش عملیاتی در عمق کشور به گونه‌ای که تمامی کشور از نظر پوشش راداری و بخشی قابل توجه از از مناطق کشور تحت گسترش تجهیزات زمین پایه و هوا پایه قرار گرفت. شهید ستاری در کنار دیگر فعالان عرصه هوایی دست به ابتکارات و نوآوری‌های مختلفی در سال‌های دفاع مقدس دست زد. قرار دادن سامانه‌های ارتفاع پست نظیر توپ ۲۳ میلی‌متری در بیرونی‌ترین رینگ دفاع هوایی برای جلوگیری پرواز در ارتفاع پایین هواپیماهای دشمن و قرار گرفتن این هواپیماها در دید راداری از جمله این ابتکارها بود.

انهدام موشک‌های رها شده از هواپیماها و بالگردهای بعثی: یکی از ابتکارات جالب کارکنان پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در طول جنگ بود که بر اثر مهارت و سطح آموزش بالای آنها حاصل شده بود؛ اما در کنار انهدام موشک‌های رها شده از هواپیماها و بالگردهای عراقی به سمت مناطق و نقاط آسیب‌پذیر، استفاده بهینه از شبکه دیده‌بان بصری یکی دیگر از این کارها به شمار می‌رود.

 اگرچه سابقه استفاده از دیده‌بان‌های بصری به منظور پوشاندن خلأ دید راداری در مناطق مختلف به سال‌ها قبل از جنگ ایران و عراق برمی‌گردد اما ابتکار شهید ستاری در ساماندهی شبکه دیده‌بانی و استفاده حداکثری از توان دیده‌بانان بصری، نکته‌ای جالب توجه است که ثمرات ارزشمندی از خود به‌جا گذاشت.

سبک‌‌سازی سامانه‌های پدافند هوایی

از ابتکارات جالب شهید ستاری در عملیات والفجر ۸ (عملیات فاو) سبک‌‌سازی سامانه‌های پدافند هوایی به منظور افزایش سرعت استفاده از سامانه و افزایش چالاکی و قابلیت جابه‌جایی سامانه پدافند هوایی بود. این ابتکار منجر به افزایش کارآرایی و بهره‌وری سامانه‌های پدافند هوایی شد، به گونه‌ای که در عملیات فوق بیش از ۷2 فروند هواپیماهای جنگنده و ۱۰ فروند بالگرد توسط دلیرمردان پدافند هوایی ساقط شد.

دفاع معجزه‌آسا

عملیات «والفجر ۸» که برابر فرمایشات فرماندهی معظم کل قوا، «دفاع معجزه‌آسا پدافند هوایی» نامیده شد، نقطه عطفی در عملیات‌ها و عملکرد شبکه پدافند هوایی با بهره‌گیری از ‌اندیشه و تفکر و خلاقیت در برابر تکنولوژی برتر دشمن است که موجب نهادینه شدن این فرهنگ در ارتش جمهوری اسلامی و به‌خصوص نیروی پدافند هوایی در ضرورت شبکه‌پذیری و هرگونه اقدام تاکتیکی تحت شبکه یکپارچه پدافند هوایی شد.

منابع:

- نبردهای ماندگار.

- نشریه مدافعان حریم ولایت.

- گفت‌وگوهای میدانی.

- تاریخچه پدافند هوایی ارتش