پرسش:

مردم کوفه چه ویژگی‌های شخصیتی و روانی داشتند که اینچنین در مقابل امام حسین(ع) رنگ عوض کرده و مواضع خود را تغییر دادند؟

پاسخ:

ویژگی‌های شخصیتی و روانی بیشتر افراد در جامعه کوفه را که در شکست ظاهری نهضت امام حسین(ع) تاثیرگذار بوده‌اند، می‌توان در محورهای زیر برشمرد:

1- نظام‌ناپذیری

هسته اولیه شهر کوفه را قبایل بدوی(صحرانشین) تشکیل می‌دادند که بنابر علل مختلفی، در فتوحات اسلامی شرکت جستند و سپس از صحرانشینی و کوچ‌روی، به شهرنشینی روی آوردند، اما با این حال، خلق و خوی صحرانشینی خود را از دست نداده بودند. یکی از ویژگی‌های شخصیتی و روانی صحرانشینان، داشتن آزادی بی‌حدوحصر در صحراها و بیابان‌ها است. از این‌رو آنان از همان ابتدا به درگیری با امیران خود پرداختند، به‌گونه‌ای که خلیفه دوم را به ستوه آوردند، تا جایی که از دست آنان، اینچنین شکوه نمود: «چه مصیبتی بالاتر از اینکه با صدهزار جمعیت، روبه‌رو باشی که نه آنها از امیری خشنودند، و نه امیری از آنان رضایت دارد؟!» تاریخ طبری، ج4، ص165) درواقع می‌توان گفت: چنین جامعه‌ای، امیر عادل و آزاداندیش را برنمی‌تابد. در این جامعه مردم از این‌گونه امیران عادل سوءاستفاده می‌کنند و در مقابل آنها به معارضه برمی‌خیزند، و از فرمان آنان اطاعت نمی‌کنند! نمونه همه این نشانه‌ها را در رفتار کوفیان با امام علی(ع) مشاهده می‌کنیم. امیر مناسب این جامعه، امیری مانند «زیاد ابن ابیه» است که با خشونت و ستمگری، آنان را وادار به اطاعت در برابر حکومت نماید.

2- دنیاطلبی

گرچه بسیاری از مسلمانان صدر اسلام، با نیتی خالص و به جهت رضای حق و پیشرفت اسلام در فتوحات اسلامی شرکت می‌جستند، اما کم نبودند افراد و قبایلی که به قصد به دست آوردن غنایم جنگی در این جنگ‌ها شرکت می‌کردند. اینان پس از سکونت در کوفه، حاضر به از دست دادن دنیای خود نبودند، و به محض احساس‌کردن هرگونه خطری عقب‌نشینی می‌کردند و برعکس، هرگاه احساس منفعتی می‌نمودند، فورا به عرصه و میدان عمل وارد می‌شدند! شاهد صادق این مطلب، حضور کوفیان در دو جنگ جمل و صفین است. هنگامی که در سال 36 هجری، امام علی(ع) برای مقابله با شورشیان مستقر در بصره، از مدینه رهسپار عراق شد، از کوفیان درخواست کمک نمود. کوفیان که هنوز حکومت امام علی(ع) را نوپا می‌دیدند و از سرنوشت جنگ، به‌خصوص با توجه به کثرت سپاه بصره، بیمناک بودند، کوشیدند از زیر بار این دعوت شانه خالی کنند و سرانجام پس از تبلیغ‌ها و تشویق‌های فراوان، تنها دوازده هزار نفر یعنی حدود ده درصد از جمعیت جنگجویان کوفه در این جنگ به نفع امام علی(ع) شرکت جستند. پس از اتمام جنگ نیز یکی از اعتراض‌های نخبگان و خواص آنان، مصادره نشدن و تقسیم نشدن غنایم به وسیله امام علی(ع) بود. اما در جنگ صفین که کوفیان حکومت امام علی(ع) را قوی‌تر و سامان‌یافته‌تر می‌دیدند، و امید فراوانی به پیروزی داشتند، رغبت بیشتری به شرکت در جنگ از خود نشان دادند، به‌طوری که تعداد سپاهیان امام علی(ع) را در این جنگ بین 65 تا 120 هزار نفر نوشته‌اند که شمار افراد غیرکوفی در آن بسیار ناچیز بوده است. فراوانی بیعت‌کنندگان با مسلم را نیز می‌توان با توجه به همین اصل توجیه نمود، گرچه عده اندکی از افراد مخلص نیز در میان آنها بودند. مردم کوفه در آن هنگام، از سویی به علت مرگ معاویه و جوانی یزید، حکومت مرکزی شام را دچار ضعف می‌دیدند، و از سوی دیگر، فرماندار کوفه (نعمان ابن بشیر) را قادر به مقابله با قیامی جدی نمی‌دانستند.

ادامه دارد