پرسش:

قرآن کریم چه مقاصد و پیام‌های کلی را برای مردم و مخاطبان خود دارد؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سوال به بیان سه پیام مهم راهبردی قرآن شامل: 1- دعوت به معرفت‌الله و بیان معارف الهی 2- دعوت به تهذیب به نفس 3- بیان قصص برای ارائه الگوی عملی تربیت نفوس پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.

4- حکمت‌ها،‌ مواعظ و معارف توحیدی

بخش دیگری از مطالب و مقاصد قرآن، بیان حکمت‌ها و موعظه‌ها است. از نظر امام راحل این بخش می‌تواند تتمه بخش‌های قبل و یا بخش مستقلی را تشکیل دهد. مواردی از این حکمت‌ها و موعظه‌ها مستقیم‌اند، و خود خدای متعال به زبان خود آنها را بیان کرده و بندگانش را مستقیم دعوت کرده است. این حکمت‌ها در قالب‌ها و سطوح متفاوتی بیان شده که هرکس به قدر معرفتش بهره‌برداری می‌کند. امام راحل می‌فرماید: «حکم و مواعظ ذات مقدس حق، که هرجا مناسب شده، خود به لسان قدرت بندگان را دعوت فرموده، یا به معارف الهیه و توحید و تنزیه، چون سوره مبارکه توحید، و اواخر سوره حشر و اوایل حدید و دیگر موارد کتاب شریفه الهی، و اصحاب قلوب و سوابق حسنی را از این قسمت حظوظی است بی‌شمار.»(آداب‌الصلوهًْ، امام خمینی(ره)، ص189)

5- بیان احوال کفار و منکران و معاندان حق و حقیقت

یاد عبرت‌ها و بیان احوالات لجوجان و معاندان با حق، بخش دیگری از معارف قرآن را تشکیل می‌دهد، که مقصد مهمی را درپی دارد. بسیاری ممکن است، اعمال خود را بی‌خطر و عواقبش را قابل تحمل بدانند، یادآوری احوال آنان که دچار عقوبت سخت شده‌اند و نوع عملی که چنین عاقبتی را رقم زده، برای بازدارندگی بخشی از جامعه ضروری است. امام راحل می‌فرماید: «دیگر از مطالب این صحیفه نورانیه، بیان احوال کفار و جاحدین و مخالفان با حق و حقیقت و معاندین با انبیاء و اولیاء(علیهم‌السلام) و بیان کیفیت عواقب امور آنها و چگونگی بوار و هلاک آنها، چون قضایای فرعون و قارون و نمرود و شداد و اصحاب فیل و دیگر از کفره و فجره که در هریک از آنها موعظت‌ها و حکم بلکه معارفی است برای اهلش، و در این قسمت داخل است، قضایای ابلیس معلون.»(همان)

6- بیان قوانین ظاهر شریعت و آداب و سنن الهی

یکی از نیازهای مهم جامعه، داشتن قانون و دستورالعمل‌هایی برای تدبیر زندگی روزمره و ساختاردهی و مهار اعمال بندگان است. قرآن که جامعیت مطلق دارد، هیچ نیازی را فروگذار نکرده است. امام راحل می‌فرماید: «یکی دیگر از مطالب قرآن شریف، بیان قوانین ظاهر شریعت و آداب و سنن الهیه است، که در این کتاب نورانی کلیات و مهمات آن ذکر شده، و عمده در این قسم، دعوت به اصول مطالب و ضوابط آن است؛ مثل: باب صلاهًْ، و زکات، و خمس، و حج، و صوم، و جهاد، و نکاح، و ارث، و قصاص و حدود، و تجارت و امثال آن. چون این قسم که علم ظاهر شریعت است، علم‌المنفعه و برای جمیع طبقات از حیث تعمیر دنیا و آخرت مجعول است و تمام طبقات مردم از آن به مقدار خود استفادت کنند، از این جهت در کتاب خدا دعوت به آن بسیار است، و در احادیث و اخبار نیز خصوصیات و تفاصیل آنها به حد وافر است، و تصانیف علمای شریعت در این قسمت بیشتر و بالاتر از سایر قسمت‌ها است.»(همان، ص190)

7- احوال معاد و براهین اثبات آن

چنان‌که بیان عبرت‌های دنیایی برای ترتیب و درس‌آموزی بشر مهم است، بیان حوادث آخرت و عاقبت خوبان و بَدان در آن عالم نیز بسیار مهم بوده، و تربیت و اصلاح احوال و اعمال بندگان موثر است. به همین دلیل،‌ قرآن کریم بخشی از مطالب و مقاصد خود را به یادآوری این جهت اختصاص داده است. امام راحل می‌فرماید: «در این قسمت، یعنی در قسم تفصیل معاد و رجوع الی‌ الله، معارفی بی‌شمار و اسراری بس دشوار مذکور است که اطلاع بر کیفیت آنها، جز به سلوک برهانی یا نور عرفانی نتوان پیدا کرد.(همان)

8- بیان براهین مطالب حقه و معارف الهیه

یکی از نیازهای مهم بخشی از بندگان خدا، معارف عقلی و برهانی شدن ادعاها است. بعضی سخن را با یک مثال و یا شاهد خارجی می‌پذیرند، اما بعضی اهل تعقل و اندیشه‌اند و باید برای آنها استدلال‌های عقلی آورد. بخشی از مقاصد قرآن این نیاز را تامین کرده است. امام راحل می‌فرماید: «یکی دیگر از مطالب این صحیفه الهیه، کیفیت احتجاجات و براهینی است که ذات مقدس حق تعالی یا خود اقامه فرموده برای اثبات مطالب حقه و معارف الهیه، مثل: احتجاج بر اثبات حق و توحید و تنزیه و علم و قدرت و دیگر اوصاف کمالیه... و یا آنکه حق تعلی نقل براهین انبیاء و دانشمندان را فرموده برای اثبات معارف، مثل احتجاجات جناب خلیل‌الرحمن(ابراهیم) سلام‌الله‌علیه و غیر آن.»(همان، ص191