پرسش:

چگونه و از چه‌ راه‌هایی می‌توان احادیث جعلی یا موضوعه را از احادیث صحیح وثقه تشخیص داد؟

پاسخ:

در دو بخش قبلی پاسخ به این سوال به راه‌هایی همچون: 1- اقرار واضح حدیث 2- ملاحظه قرائن تاریخی 3- مخالفت با اجماع مسلمین 4- مخالفت با قرآن 5- مخالفت با سنت قطعی 6- مخالفت با عقل 7- تعارض با شأن معصوم 8- تعارض با علم پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم:

8- تعارض با علم

در ادامه محور هشتم حدیث دیگری که در کتاب‌های درایه‌الحدیث مخالف علم شمرده شده، حدیثی است که در صحیح بخاری، ج 4،‌ ص 100 و سایر کتاب‌ها ذکر شده که رسول خدا(ص) فرمود: اگر مگسی در ظرف آب افتاد و هر دو بال او تر شد،‌ آن آب را بخورید که خدای متعال در هر دو بال او شفا قرار داده است. بسیاری از علما از جمله محمود ابوریه در کتاب؛ شیخ المغیره ابوهریره، ص 249 این حدیث را نقد کرده‌اند. حدیث دیگری که از نظر علمی نامعتبر است، حدیث مفصلی است که بر نابرابری تعداد دنده‌های مرد و زن دلالت دارد. این حدیث که از طریق محمد ابن‌ قیس و مسیره ابن‌شریح روایت شده حاکی از آن است که امیرالمومنین برای تشخیص «خنثی» استخوان‌های سینه او را شمرد و فرمود: زن در سمت چپ بدن خود، یک دنده کمتر از مرد دارد (بحارالانوار، ج 104، ص 357) برخی از محققان این روایت را ضعیف شمرده‌اند (شرایع‌الاسلام، ج4، ص45) و برخی دیگر نیز یکی از دلیل‌های ضعف آن را مخالفت با علم دانسته‌اند. علامه حلی نیز در کتاب: مختلف الشیعه، ج 9، ص 96 از نظر سندی در این حدیث مناقشه کرده و طریق آن را ضعیف شمرده است.

9- مخالفت با واقعیت

اگر همه انسان‌ها درباره واقعیتی نظر واحد داشته باشند، ولی روایتی برخلاف نظر همگان نقل شده باشد، آن روایت مخالف واقعیت خواهد بود. برخی از محققان از این معیار با عنوان «مخالفهًْ‌الحس» نام برده‌اند. اما صبحی صالح از آن با عنوان «مخالفهًْ العقل و الحس» یاد کرده است (علوم‌الحدیث و مصطلحه، ص 265) او و سیوطی به عنوان مثال به حدیثی از رسول خدا(ص) اشاره کرده‌اند که آن حضرت فرمود: آموزگاران کودکانتان، بدترین شما هستند، کمترین ترحم را بر یتیم دارند، و بیشترین خشونت را بر ناتوان روا می‌دارند. (همان، ص 286) این روایت با واقعیات جامع سازگاری ندارد، چگونه می‌توان معلمان را که همواره در تعلیم و تربیت کودکان می‌کوشند، بدترین مردم به شمار آورد؟! همچنین در منابع روایی شیعه حدیثی درباره نابینا وارد شده که حضرت صادق(ع) عمد نابینا را به منزله خطا دانسته و آن را موجب قصاص نشمرده است (الکافی، ج 7، ص 302) علامه محمدتقی شوشتری این حدیث را به دلایلی مردود دانسته است: 1- مخالفت با قرآن 2- اضطراب متن 3- ضعف سند 4- مخالفت آن با واقعیت (الاخبار الدخیله)

10- رکیک بودن متن حدیث

از آن‌جا که معصوم هیچ‌گاه کلام غیرفصیح و رکیک بر زبان نمی‌راند،‌ اگر روایتی دارای عبارات غیرفصیح و زشت باشد، حتی اگر نقل به معنا شده باشد، نمی‌توان آن را از معصوم دانست. آیت‌الله خویی در مقدمه معجم رجال الحدیث چندین دلیل آورده که برخی از روایات کتب اربعه شیعه، قطعی‌الصدور نیست. وی برای نمونه روایاتی را از کافی نقل کرده و گفته است که نمی‌توان این روایات را سخن معصوم شمرد. (معجم رجال‌الحدیث، ج 1، ص 22)

11- ناسازگاری با طبع انسان

اگر حدیثی وارد شود که مضمون آن با طبع آدمی،‌ یعنی فطرت اولیه بشر ناسازگار باشد‌، نمی‌توان به آن اعتماد کرد، مثلا در صحیح بخاری و صحیح مسلم و سایر کتاب‌های اهل سنت روایاتی وجود دارد که رسول خدا(ص) ایستاده بول کرده است (صحیح بخاری، ج 1، ص49 و 69) چنین مطلبی را هرگز نمی‌توان پذیرفت. زیرا این کار هم در شأن معصوم نیست، و هم با طبع آدمی ناسازگار است. همچنین روایاتی در این کتاب‌ها از رسول گرامی(ص) نقل شده که حضرت فرمود: اگر مگسی در آب افتاد،  آن آب را بخورید که خدای متعال در دو بال مگس شفا قرار داده است (صحیح بخاری،‌ ج 4، ص 100) چنین روایاتی هم نمی‌تواند مقبول طبع انسان واقع شود. یا اینکه در تفسیر نورالثقلین حویزی، ج 1، ص 45 در ذیل آیه شریفه: ان‌الله لایستحیی ان یضرب مثلاما بعوضه فما فوقها (بقره-26) حدیثی از حضرت صادق(ع) آورده که حضرت فرموده است: مراد از بعوضه امیرالمومنین (ع) و مراد از مافوقها حضرت رسول(ص) است. این حدیث در تفسیر البرهان هاشم بحرانی، ج 17 ص 70 آمده واصل آن در تفسیر علی‌ابن‌ابراهیم قمی، ج 1، ص 34 است.