پرسش:

چگونه و از چه راه‌هایی می‌توان احادیث جعلی یا موضوعه را از احادیث صحیح و ثقه تشخیص داد؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سوال به راه‌هایی همچون: 1- اقرار واضع حدیث 2- ملاحظه قرائن تاریخی 3- مخالفت با اجماع مسلمین 4- مخالفت با قرآن پرداختیم. اینک در بخش دوم دنباله مطالب را پی می‌گیریم:

5- مخالفت با سنت قطعی

اگر روایتی داشته باشیم که با دلایل و روایات فراوان دیگری ناسازگار باشد، چنین روایتی را مخالف با سنت قطعی می‌دانیم، و نمی‌توانیم آن را به‌دلیل جعلی بودن بپذیریم. به‌عنوان نمونه روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت آیه شریفه: «فاخلع نعلیک» را به وانهادن محبت خانواده تفسیر کرده است(بحارالانوار، ج13، ص65) علامه محمدتقی شوشتری معتقد است که منافاتی بین محبت به خانواده و دوست داشتن خداوند وجود ندارد، و این روایت با سنت قطعی که محبت به خانواده را نیز لازم می‌شمارد ناسازگار است(الاخبار الدخیله، ج1، ص100) وی روایات جزیره خضراء(محل سکونت امام مهدی(عج)) را مخالف با سنت قطعی و مردود شمرده است.(همان، ص48 و 149)

6- مخالفت با عقل

یکی از مهم‌ترین راه‌های شناخت احادیث جعلی و ساختگی، سنجش آنها با ملاک‌های عقلانی است. بیشتر پژوهشگران در کتاب‌های درایهًْ‌الحدیث و علوم‌الحدیث از این معیار یاد کرده‌اند.(علوم‌الحدیث و مصطلحه، صبحی صالح، ص265) آنان پاره‌ای از روایات را که در منابع اسلامی به‌ویژه در منابع اهل سنت آمده است با همین معیار نقد کرده‌اند(المیزان، ج1، ص239) آنان همچنین داستان هاروت و ماروت و نسبت دادن گناهان کبیره به آنان را مخالف عقل شمرده‌اند.(تذکرهًْ‌الفقهاء، ج3، ص307)

7- تعارض با شأن معصوم

در برخی از روایات، کارهای سخیفی به پیامبر(ص) یا ائمه(ع) نسبت داده شده که با مقام عصمت آنان منافات دارد. برای مثال: حدیثی به این مضمون نقل شده که روزی حضرت علی(ع) پس از آنکه نماز جماعت ظهر را اقامه کرد و به خانه بازگشت، یادش آمد که وضو نداشته است، حضرت وضو گرفت و دوباره نمازش را خواند، و به اطرافیان نیز دستور داد تا نماز را دوباره بخوانند و به غایبان نیز بگویند. شیخ طوسی در تهذیب‌الاحکام، ج3، ص40 و سیدمحمد موسوی عاملی در مدارک‌الاحکام، ج4، ص374 می‌گویند که این حدیث با شأن معصوم سازگاری ندارد. همچنین درباره روایات ایستاده بول کردن پیامبر(ص)(صحیح بخاری، ج1، ص64) و نیز روایات ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش که دلالت دارد بر اینکه رسول خدا(ص) بدون اجازه وارد خانه زید شد(تفسیرالقمی، ج2، ص172) باید گفت که این روایات در شأن رسول گرامی(ص) نیست.(تنزیه‌الانبیاء، سیدشریف مرتضی علم‌الهدی، ص11)

8- تعارض با علم

اگر مطلبی در علوم تجربی به‌گونه‌ای ثابت شود که جای هیچ تردیدی در آن نباشد، اما روایتی برخلاف آن نقل شده باشد، نمی‌توان آن را روایت معتبر دانست. البته اگر آن موضوع علمی به‌طور قطعی اثبات نشده باشد، باید در مورد روایت مخالف آن سکوت کرد. برای نمونه، درباره طهارت بول پسربچه‌ای که هنوز نان نمی‌خورد، و فقط از شیر مادر تغذیه می‌کند، روایتی از سکونی نقل شده که از متفردات اوست یعنی غیر از او کسی آن را نقل نکرده است. این روایت دلالت دارد بر اینکه بول پسربچه پاک است، و بول دختربچه نجس است، زیرا شیر مادر برای پسربچه از کتف او و برای دختربچه از مثانه‌اش خارج می‌شود(الاستبصار، ج1، ص173) آیت‌الله سیدکاظم طباطبایی در العروهًْ‌الوثقی ج1، ص89 این روایت را پذیرفته، ولی آیت‌الله خویی در شرح کتاب وی به نقد آن پرداخته و دو دلیل برای رد آن آورده است: 1- سکونی راوی ضعیفی است(معجم رجال الحدیث، ج37 ص105) و ثانیا این حدیث مخالف با علم است، چون به روشنی ثابت شده که شیر از پستان می‌آید، و فرقی بین پسر و دختر وجود ندارد

(التنقیح الطهاره، ص3، ص82)

ادامه دارد