فلسفه تفاوت‌ها در خلقت انسان (پرسش و پاسخ)
پرسش:
چرا خداوند انسان‌ها را از نظر استعداد، قوای جسمانی، روحی، عقلی و عاطفی مختلف و متفاوت آفریده است؟ آیا این نشانه تبعیض نیست؟
پاسخ:
به نحو اجمال خدای متعال در قرآن کریم به دو دلیل عمده درباره تفاوت و اختلاف‌های خلقتی انسان اشاره می‌کند؛ 1-آزمایش افراد 2-قوام زندگی اجتماعی
در مورد اول خداوند در سوره انعام آیه 165 می‌فرماید: «اوست خدایی که شما را جانشینان زمین قرار داد و بعضی از شما را بر بعضی دیگر به درجاتی برتری داد، تا شما را در چیزی که عطایتان کرده است بیازماید. همانا پروردگارت زود کیفردهنده و هم او آمرزنده و مهربان است» بر اساس این آیه شریفه خداوند به مقتضای حکمتش، مردم را در شایستگی‌ها و لیاقت‌هایشان متفاوت خلق کرده و برخی را در عقل، ذوق، علاقه و نیروی جسمی بر بعضی دیگر برتری داده است و هدف از این تفاوت‌ها و برتری‌ها را آزمایش مردم عنوان می‌کند که آنها را در این دنیا بیازماید و چهره واقعی آنان را به خودشان نشان دهد که استعدادهای متنوع را در چه مسیر و اهدافی به کار می‌گیرند.
علاوه بر آن، تفاوت‌های ذاتی و امتیازات طبیعی، خود عامل حرکت و پایه انسجام است. همچنین متفاوت بودن انسان‌ها از نظر استعدادهای گوناگون، موجب تقویت حس تجددطلبی و روحیه نوگرایی و نوآوری است و نیز زمینه‌ساز رفع نیازها، کمبودها و تامین امکانات ضروری که از لوازم اجتناب‌ناپذیر یک زندگی اجتماعی و حیات معقول است، چرا که رفع نیازمندی‌های مختلف، استعدادهای گوناگون و متنوعی را می‌طلبد. بنابراین تفاوت‌ها منشأ تکامل و تعالی هستند.
مقصود از تفاوت و «رفع درجات» در اینجا تفاوت در استعدادها، سلیقه‌ها، انتخاب‌ها و قوای جسمانی و روحانی است نه برتری در بعد نژادی و انسانی که این همان چیزی است که یهود و نصاری به آن معتقدند و خود را نژاد برتر می‌دانند. (تفسیر المبین، ص140) اما در مورد دوم قرآن کریم در تعلیل برتری‌های ذاتی برخی انسان‌ها بر برخی دیگر می‌فرماید که این برتری‌ها، موجب همکاری مشترک بین انسان‌ها خواهد شد و انسان‌ها همدیگر را به خدمت و تعاون خواهند گرفت و این سبب ایجاد و ادامه حیات اجتماعی و فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی انسان‌ها می‌شود.
خداوند در سوره زخرف آیه 32 می‌فرماید: «آیا آنان رحمت پروردگارت را تقسیم می‌کنند؟!
ما معیشت آنان را در حیات دنیا در میانشان تقسیم کردیم و بعضی را بر بعضی دیگر برتری دادیم تا یکدیگر را مسخر کرده (و با هم تعاون نمایند) و رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع‌آوری می‌کنند بهتر است».شهید والامقام مرتضی مطهری(ره) در کتاب جامعه و تاریخ، صفحه 16 در این باره می‌نویسد: «مفاد آیه کریمه این است که انسان‌ها از نظر امکانات و استعدادها یکسان و همانند آفریده نشده‌اند، که اگر چنین آفریده شده بودند، هر کس را همان داشت که دیگری دارد و همان را فاقد بود که دیگری فاقد آن است و طبعا نیاز متقابل و پیوند و خدمت متبادلی در کار نبود. خداوند انسان‌ها را از نظر استعداد و امکانات جسمی، روحی عقلی و عاطفی، مختلف و متفاوت آفریده است. بعضی را در بعضی از مواهب بر بعضی دیگر به درجاتی برتری داده است و احیانا آن بعض دیگر را بر این بعض، در بعضی دیگر از مواهب برتری داده است و به این وسیله همه را بالطبع نیازمند به هم و مایل به پیوستن به هم قرار داده و به این وسیله زمینه زندگی به هم پیوسته اجتماعی را فراهم نموده است».بنابراین تفاوت انسان‌ها در مواهب و توانایی‌ها، هم لازمه زندگی اجتماعی است و هم وسیله‌ای برای امتحان انسان‌ها و هیچ‌کس نباید گمان کند که داشتن مواهب، علامت کرامت ذاتی و یا نداشتن موهبتی، نشان پستی ذاتی است. از طرفی این تفاوت‌ها و اختلاف‌ها حکیمانه و به دور از هرگونه تبعیض است زیرا تبعیض بدین معنا است که دو شیء در شرایط یکسانی قرار داشته باشند و خداوند به یکی کم بدهد و به دیگر زیاد که این مقوله از حکمت خداوند به دور است و تبعیض در ساحت کبریایی راهی ندارد.