پرسش:

سنت مکر در قرآن چگونه توصیف شده و خداوند افراد مکرکننده را چگونه به سزای عملشان می‌رساند؟

پاسخ:

مفهوم مکر

واژه مکر در لغت عرب با آنچه در فارسی امروز از آن استفاده می‌شود تفاوت زیادی دارد، زیرا در فارسی مکر به معنی نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش گفته می‌شود، در حالی که در لغت عرب هر نوع چاره‌اندیشی را مکر می‌گویند، اعم از اینکه منظورش خوب یا بد باشد. (مفردات راغب، ص 772) 

بر این اساس مکر در اصطلاح قرآن اختصاص به نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش که در فارسی امروز استعمال می‌شود ندارد، بلکه هم در مورد نقشه‌های زیان‌بخش و شیطانی و هم چاره‌اندیشی‌های خوب و رحمانی به کار می‌رود. به همین دلیل در قرآن مجید گاهی مکر با کلمه خیر ذکر شده است مانند: «و مکروا و مکر الله والله خیرالماکرین» بدخواهان (برای کشتن عیسی) نقشه شیطانی کشیدند، و خدا هم بر ضدشان نقشه کشید. البته خدا بهترین چاره اندیشان است (آل عمران- آیه 54) و گاهی با کلمه سیئي آمده است مانند: «استکباراً فی‌الارض و مکرالسیئی و لایحیق المکرالسیئی الا باهله» این (دوری آنان از راه خدا) نتیجه روحیه تکبرطلبی و نیرنگ بازی‌شان بود، نیرنگ زشت فقط دامن صاحبش را می‌گیرد! (فاطر- 43) لذا واژه مکر چند بار در قرآن مورد استفاده قرار گرفته که گاهی در مورد مکر کافران و دشمنان پیامبر(ص) به کار رفته است، و گاهی در مورد مکر خدای متعال در برابر کافران و مشرکان حیله‌گر، این واژه مکر با 13 اشتقاق آن در 22 آیه و جمعاً 43 مرتبه در قرآن کریم استعمال شده است.

اطلاق مکر بد و خدعه و فریب به خدا

در آیه خیرالماکرین که مکر را به خدا نسبت می‌دهد، منظور از مکر این است که دشمنان حضرت مسیح(ع) (با طرح‌های شیطانی خود می‌خواستند جلوی این دعوت الهی را بگیرند. اما خداوند برای حفظ جان پیامبر خود و پیشرفت دین و آیین الهی تدبیر و مکر فرمود، و نقشه‌های آنها را خنثی کرد. (تفسیر نمونه،‌ ج 2، ص 566) در همین راستا از امام رضا(ع) در مورد انتساب خدعه، استهزا، و مکر به خدا که در قرآن ذکر شده سؤال شد: «آن حضرت فرمودند: خدای عزوجل نه استهزاء می‌کند و نه خدعه و نه مکر،‌ بلکه جزای استهزاء و مکر و خدعه را می‌دهد. (توحید، شیخ صدوق، ص 163) بنابراین مکر الهی مختص کسانی است که با خدا مکر و حیله می‌کنند جزایی متناسب با عمل آنها دریافت می‌کنند. این مکر درجاتی دارد که هیچ کس نباید خود را از آن در امان ببیند. چرا که نقش انسان بسیار فریب‌کار است (اعراف- 99) نتیجه اینکه مکر خدا، مکری نیکو است چرا که جزای مکر شیطانی است. اما مکر انسان ریشه در پلیدی او دارد.

چرایی تعبیر مکر برای مجازات الهی

علت اینکه از چگونگی مجازات و کیفر الهی در این آیات به مکر تعبیر شده، این است که بلاء بر شخص نازل گردیده، بدون آنکه او بداند از ناحیه چه کسی و چگونه بوده است! قرآن نیز می‌فرماید: آنان به گونه‌ای بر نقشه‌های مکارانه خود امیدوارند که فکر شکست را هم نمی‌کنند، اما خلافش را می‌بینند. چرا که خداوند مکر کافران را برایشان زینت داده است «بل زین‌للذین کفروا مکرهم» (وعد- 43) 

سنت مکر انسان را از گناه باز می‌دارد

اگر کسی به سنت مکر الهی اعتقاد و باور داشته باشد و یقین کند که هرگونه خدعه و فریبی که برای دیگران به کار می‌برد در درجه اول به شخص خود او باز می‌گردد و آتش آن دامن خودش را می‌سوزاند، به طور قطع همیشه سعی می‌کند از این صفت رذیله پرهیز کند و برای دیگران مکر و حیله به کار نبرد، زیرا مشیت الهی در سنت مکر بر این قرار گرفته که ظالمان و مستکبران نتوانند در مکر و فریب خویش به مقصود برسند.

و خداوند مکر آنان را همواره به خودشان برمی‌گرداند. براساس سنت الهی، مکر مستکبران در زمین اگر تأثیری دارد، براساس سنت امهال (مهلت‌دهی) و استدراج الهی است. یعنی خداوند در چارچوب مشیت حکیمانه خود اذن داده تا تأثیری کوتاه مدت و موقت و اندک داشته باشد تا جایی که مکاران گمان کنند در کارشان موفق بوده و نیرنگشان مؤثر واقع شده است (فاطر- 43).