رابطه آزادی اجتماعی با آزادی معنوی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
چه رابطه و پیوندی میان آزادی معنوی و آزادی اجتماعی وجود دارد؟ آیا می‌توان بدون آزادی معنوی آزادی اجتماعی به دست آورد؟
پاسخ:
مفهوم آزادی
آزادی یک مفهوم اثباتی است به معنی عصیان و تمرد و پرخاشگری در مقابل هر مانعی و محدودیتی برای تکامل انسان، و از همین جا رابطه آزادی و شجاعت و همچنین رابطه آزادی و جهاد به مفهوم صحیح، یعنی دفاع ازحیثیات انسانی روشن می‌شود. اساساً آزادی چیست و چه حقی برای بشر است؟ به تعبیر کسانی که آزادی را از مقوله حق می‌دانند آزادی را از هر مقوله‌ای که بدانیم، یک واقعیت مقدس است. آزادی حیوانی داریم و آزادی انسانی. آزادی حیوانی یعنی آزادی شهوات، آزادی هوی و هوس‌ها، آزادی تمایل به جنایت‌ها، و اگر به زبان قدما بخواهیم بحث کنیم، باید بگوییم آزادی قوه غضبیه و آزادی قوه شهویه. معلوم است آن واقعیتی که مقدس است، آزادی حیوانی نیست، بلکه آزادی انسانی است. آزادی یکی از لوازم حیات و تکامل است. یعنی یکی از نیازمندی‌های موجود زنده آزادی است، فرقی نمی‌کند که موجود زنده از نوع گیاه باشد یا از نوع حیوان، یا از نوع انسان، به هر حال نیازمند آزادی است. اما آزادی گیاه متناسب با ساختمان آن است، آزادی حیوان طور دیگری است و انسان به آزادی‌های دیگری ماورای آزادی‌های گیاه و حیوان نیاز دارد.
هر موجود زنده خاصیتش این است که رشد می‌کند و تکامل پیدا می‌کند، متوقف نیست و حالت ایستایی ندارد. جمادات که رشد و تکامل ندارند، لذا به آزادی هم نیازی ندارند و آزادی برای آنها مفهومی ندارد. اما گیاهان و نباتات و انسان باید آزاد باشند تا رشد و تکامل پیدا کنند.
نیازمندی‌های موجودات زنده
موجودات زنده برای رشد و تکامل خود به سه چیز نیاز دارند: 1- تربیت 2- امنیت 3- آزادی.
1- تربیت عبارت است از یک سلسله عوامل حیاتی که موجودات زنده برای رشدشان به آنها احتیاج دارند. مثلا یک گیاه برای رشد و نموش به آب و خاک احتیاج دارد. به نور و حرارت نیاز دارد. یک حیوان به غذا احتیاج دارد و یک انسان تمام احتیاجات گیاه و حیوان را دارد، به علاوه یک سلسله احتیاجات انسانی که همه آنها در کلمه «تعلیم و تربیت» جمع است. این عوامل به منزله غذاهایی است که باید به یک موجود زنده برسد تا رشد کند.
2- دومین مقوله امنیت است که موجود زنده برای رشد و تکامل و ادامه حیاتش به آن شدیداً احتیاج دارد. موجود زنده همه آن عواملی که برای تربیت نیاز دارد، باید امنیت داشته باشد تا آنچه را که دارد از او نگیرند. یعنی از ناحیه یک دشمن و یک قوه خارجی امنیت و دارایی و سرمایه او سلب نشود! انسان هم به تعلیم و تربیت نیاز دارد و هم به امنیت. یعنی جانش، ثروتش و سلامتش و هر آنچه که از مولفه‌های تربیتی و حیاتی او دارد را از او نگیرند.
3- سومین چیزی که هر موجود زنده به آن احتیاج دارد، آزادی است. یعنی سدی جلوی راهش را نگیرد و مانعی پیش رویش نباشد ممکن است یک موجود زنده امنیت داشته باشد، عوامل رشد و تکامل هم داشته باشد، ولی در عین حال موانعی جلوی رشدش را بگیرند، و به او اجازه رشد و تکامل را ندهند! انسان‌های آزاد، با تمامی موانعی که در جلوی رشد و تکاملشان هست مبارزه می‌کنند، و تن به وجود موانع نمی‌دهند.
اقسام آزادی
انسان دارای دو نوع آزادی است: 1- آزادی اجتماعی 2- آزادی معنوی.
1- آزادی اجتماعی یعنی اینکه انسان باید در اجتماع از ناحیه سایر افراد آزادی داشته باشد و دیگران مانعی در راه رشد و تکامل او نباشند، او را محبوس نکنند و او را استثمار و استعباد (به بندگی گرفتن) نکنند. یعنی تمام قوای فکری و جسمی او را در جهت منافع خودشان به کار نگیرند. قرآن‌کریم می‌فرماید: و لایتخد بعضنا بعضاً ارباباً من دون الله» هیچ‌کدام از ما دیگری را بنده و برده خود نداند (آل‌عمران -64)
دنیای امروز هم آزادی اجتماعی را یکی از مقدسات خودش می‌شمارد. در مقدمه اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده است: علت العلل تمام جنگ‌ها، خونریزی‌ها و بدبختی‌ها که در دنیا وجود دارد، این است که افراد بشر به آزادی دیگران احترام نمی‌گذارند.
2- تفاوتی که میان مکتب انبیا و مکتب‌های بشری هست در این است که پیغمبران آمده‌اند تا علاوه بر آزادی اجتماعی، به بشر آزادی معنوی بدهند. در واقع این آزادی معنوی است که آزادی اجتماعی را مقدس می‌کند، زیرا آزادی اجتماعی بدون آزادی معنوی میسر و عملی نیست. و این است درد امروز جامعه بشری که می‌خواهند آزادی اجتماعی را تامین کند، ولی به دنبال آزادی معنوی نمی‌رود. یعنی نمی‌تواند و قدرتش را ندارد، چون آزادی معنوی را جز از طریق، خدا، نبوت، دین، ایمان و کتاب‌های آسمانی نمی‌توان تامین کرد. امام علی(ع) می‌فرماید: تقوای الهی کلید هر راه راستی است. بدون تقوا انسان به راه راست نمی‌رود، راه خود را کج می‌کند، بدون تقوا انسان اندوخته‌ای برای آخرت ندارد، بدون تقوا بشر آزادی ندارد و تقوا است که انسان را از هر نوع بردگی آزاد می‌کند. (نهج‌البلاغه- خطبه 230)