جـوان ماندن جمعیت نیازمند توجه همه اقشار جامعه
رضا الماسی
مسئله پیری جمعیت یک مسئله چند بعدی است و آثار مخرب آن‌گریبانگیر آحاد جامعه خواهد شد و سال‌ها ادامه خواهد داشت. واکنش‌های دریافتی از جامعه در قبال این بحران نشان می‌دهد که متاسفانه هنوز ترس تبعات ناشی از پیری جمعیت در میان بخش‌های مختلف مردم ایجاد نشده و عموم مردم و حتی نخبگان درک درستی از عواقب این بحران خطرناک ندارند.
نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ جمعیت افراد در سن فعالیت ۱۲ برابر افراد سالمند بوده است، این موضوع در حالی است که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در سال ۱۴۳۰ جمعیت افراد در سن فعالیت تنها ۳ برابر افراد سالمند خواهد بود.
چالش بیمه‌ها در برابر بحران جمعیت
با توجه به اینکه در حال حاضر بیشتر منابع صندوق‌های بیمه از جمله بیمه تامین اجتماعی از محل پرداخت بیمه شده‌ها تامین می‌شود به نظر می‌رسد در صورت ادامه تأمین مالی به روند فعلی، صندوق‌های بازنشستگی با مشکل ورشکستگی مواجه خواهند شد.
تحقیقات نشان داده است که شاخص مصرف افراد در دوران سالمندی از دیگر سال‌های عمر خودشان بیشتر است. جامعه‌ای که به سمت سالمندی می‌رود باید خود را آماده تأمین هزینه‌ها و مخارج مرتبط با سالمندان کند. کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند پس از سال ۱۴۲۰ سهم سالمندان در جامعه به‌طور محسوسی افزایش پیدا خواهد کرد و بار تکفل آنها به دوش افراد در سنین فعالیت خواهد افتاد.
به گفته کارشناسان، تشریح و تبیین مسئله پیری جمعیت، از حیث نتایج جمعیت‌شناختی آن موردنظر پژوهشگران این حوزه است؛ در این راستا، ضرورت دارد جامعه نسبت به تبعات پیری جمعیت آگاه شود.
مهدی محمدصادقی، دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران در این‌باره می‌نویسد: یکی از مسائل اقتصادی ناشی از این موضوع، اختلاف سرانه مصرف سالمندان با دیگر گروه‌های سنی است. در این زمینه، شواهد نشان می‌دهد که به دلیل حجم تقاضای سالخوردگان به هزینه‌های خدمات درمانی و مراقبت‌های ویژه، سرانه مصرف اقشار مسن بیش از سایر گروه‌های سنی است و جامعه سالمند نیاز‌ها و ضرورت‌های متفاوتی از جامعه جوان دارد. در این بین، با توجه به حرکت جامعه ایران به سمت یک جامعه سالمند، به برخی پیامد‌های اقتصادی پیری جمعیت اشاره می‌شود.
محمدصادقی ادامه می‌دهد: صندوق‌های بازنشستگی به‌عنوان حمایتگر افراد سالمند نقش مهمی در مدیریت پدیده سالمندی دارند که نقص در عملکرد تأمین مالی آنها بازنشستگان و سالمندان را با مشکل مواجه خواهد کرد.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی توضیح می‌دهد: در حال حاضر، ۱۸ صندوق بازنشستگی در ایران وجود دارد که سه صندوق ماهیت دولتی (عام) دارند، دو صندوق ماهیت عمومی غیردولتی دارند و بقیه صندوق‌ها، صنفی- اختصاصی هستند. بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ بیش از ۷۵ درصد بیمه‌شدگان در ایران تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی قرار دارند. سهم بیمه‌شدگان صندوق بازنشستگی کشوری، سازمان تأمین اجتماعی نیرو‌های مسلح و صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر از کل بیمه‌شدگان کشور به ترتیب ۱۱.۳، ۵.۸ و ۳.۲ درصد است. این در حالی است که بقیه صندوق‌های صنفی-اختصاصی دستگاه‌ها فقط ۳.۳ درصد از کل بیمه‌شدگان کشور را تحت پوشش قرار داده است.
اثرسالمندی جمعیت بر اقتصاد
نیروی انسانی در تمامی مدل‌های رشد اقتصادی مؤلفه‌ای اثرگذار است. به‌تبع آن سالمندی جمعیت تأثیرات مهمی بر رشد اقتصادی دارد.
به گفته کارشناسان اقتصادی، سالمندی جمعیت و رشد اقتصادی رابطه‌ای معکوس داشته و سالمندی جمعیت در بلندمدت به کاهش رشد اقتصادی منجر می‌شود. همچنین گروه‌های سنی مختلف الگو‌های مصرف متفاوتی دارند؛ برای نمونه الگوی مصرف جمعیت جوان متوجه بخش صنعت و الگوی مصرف جمعیت سالمند به بخش خدمات همانند بهداشت تحمیل می‌شود. این مسئله می‌تواند با تغییر در ساختار تقاضا منجر به جابه‌جایی نیروی کار از بخش‌های مولد اقتصادی شود.
محمد صبوری، یک فعال اجتماعی در این باره به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «وقتی جمعیت سالمندان به جمعیت جوانان نزدیک شود، بار بیشتری از اشتغالات در حوزه‌های مختلف به دوش جوانان خواهد افتاد. از طرف دیگر با افزایش سهم سالمندان از جمعیت، نسل در سن کار مجبور به پرداخت حق بیمه بالاتر می‌شود. همچنین نسل جوان بار مالیاتی بیشتری را متحمل می‌شوند؛ بنابراین تغییرات جمعیتی، اولویت‌های رفاهی را متأثر می‌کند و از آن‌جایی‌که این موضوع، توسعه رفاه در سایر حوزه‌ها و دیگر نسل‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این مسئله موجب ایجاد نابرابری بین نسلی می‌شود.» او می‌افزاید: «جوانان امروز اگر فرزندان‌شان را دوست دارند و به آینده نسل پیش‌رو علاقه‌مند هستند، نباید نسبت به مسئله فرزندآوری بی‌تفاوت باشند چراکه با ادامه روند فعلی، جوانان در آینده مجبورند الگوی مصرف متفاوت‌تری نسبت به نسل‌های پیشین، اتخاذ کنند. این وضعیت پس از رسیدن به میانگین سن بازنشستگی ادامه دارد و پس‌از آن در کنار کاهش درآمد افراد هزینه‌های مصرفی افراد رو به افزایش می‌رود. به این معنا که کهن‌سالان همواره بیشتر از کودکان و نوجوانان بار اقتصادی بر دوش افراد در سن فعالیت می‌گذارند.»
صبوری معتقد است: «مسائلی در جامعه امروز ما وجود دارد که مربوط به نیازهای آینده است، لذا همه ما به خاطر خود و فرزاندان‌مان باید احساس مسئولیت کنیم و غافل نباشیم. اگر امروز به فکر بحران جمعیت که متاسفانه تا حدودی‌گریبانگیر جامعه ما شده است نباشیم، فردا مشکلات زیادی برای همه ما به وجود خواهد آمد. امروز اگر ما به فکر تکثیر نسل نباشیم، سال‌های نه چندان دور آینده دیر خواهد شد. کشوری خواهیم شد که جوانان را عنوان عنصر لازم برای حرکت پیشرفت، به قدر کافی در اختیار نخواهیم داشت. امروز باید به فکر فردا باشیم.» این فعال اجتماعی تاکید می‌کند: «مسئله جمعیت جزو مسائلی است که همه جامعه در مقابل آن مسئول هستند و اگر از بالا به قضیه بنگریم این موضوع را درک خواهیم کرد. حتی کسانی که به دلایلی امکان تکثیر نسل ندارند باید اطرافیان‌شان و هر کسی را که روی او اثرگذار هستند را به ازدیاد نسل تشویق نمایند و این موضوع باید به یک فرهنگ عمومی تبدیل بشود.»
چند سال پیش رهبری فرمودند:«ما ۲۰ سال این فرصت (جمعیت جوان کشور) را داریم؛ اگر در این ۲۰ سال توانستیم پایه‌های کار خودمان را محکم کنیم که بُرد کردیم؛ اگر غفلت کردیم و این ۲۰ سال فرصت از دستمان رفت و کشور وارد عرصه سالمندی و فرسودگی شد، دیگر کاری نمی‌شود کرد.
خب در این ۲۰ سال از این فرصت چه استفاده‌ای کنیم؟ دو مطلب اساسی هست؛ یکی مسئله جمعیّت که نگذاریم جمعیّت کاهش پیدا کند، نگذاریم جمعیّت جوان کاهش پیدا کند، موالید را افزایش بدهیم؛ دوّم ایجاد ثروت پایدار برای کشور؛ این دو کار باید انجام بگیرد. اینکه بنده نسبت به موالید و مسئله فرزندآوری و مانند اینها این همه اصرار می‌کنم، معنایش این است؛ یعنی اگر چنان‌که به این مسئله بی‌توجّهی بشود -که متأسفانه در بُرهه‌ی طولانی‌ای بی‌توجّهی شده- اگر این بی‌توجّهی ادامه پیدا کند و همه به فکر فرزندآوری نیفتند و این حرکت عظیمی که در کشور لازم است انجام بگیرد، انجام نگیرد، ۲۰ سال آینده -که مثل برق خواهد آمد؛ ۲۰ سال زمان زیادی نیست- وارد یک مسیری خواهیم شد که دیگر کار برایمان بسیار مشکل خواهد شد.» (رهبر انقلاب- ۲۸ آبان ۱۳۹۸)
تسهیلات جدید برای متولدین سال ۱۴۰۱
بعد از تصویب و ابلاغ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، هفته گذشته یکی دیگر از تسهیلات این قانون برای فرزندان تازه متولد شده اعلام شد.
سید احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد در این‌باره می‌گوید: «ماده ۱۱ قانون جوانی جمعیت، وزارت اقتصاد را مکلف کرده است که برای نوزادان تازه متولد شده سهامی را اختصاص دهد که این عدد برای متولدین سال ۱۴۰۱، یک و نیم میلیون تومان سهام به ازای هر فرد است.» او می‌افزاید: «با توجه به اینکه منابع این مصوبه فراهم شده، هماهنگی‌های بین دستگاه‌ها یعنی سازمان بورس اوراق بهادار و ثبت احوال کشور انجام شده و به دلیل اینکه بستر برای آنکه مردم بدون مراجعه و به راحتی این سهام را دریافت کنند، کمی زمان می‌برد؛ حالا این بستر فراهم شده و متولدین سال ۱۴۰۱ می‌توانند از این امکان استفاده کنند.» وزیر اقتصاد می‌گوید:«هر کدام از والدین متولدین سال ۱۴۰۱ می‌توانند به درگاه ملی دولت هوشمند به نشانی
mygov.ir مراجعه کنند و از طریق شماره گوشی همراه خود کد یکتایی را دریافت و بعد وارد حوزه خدمات و مشاوره‌های فرزندآوری می‌شوند. اسامی تمام متولدین سال ۱۴۰۱ وجود دارد و از طریق آن اقدام می‌کنند.»
خاندوزی ادامه می‌دهد: «برای آنکه مراجعه یکباره صورت نگیرد، از دوشنبه ۴ اردیبهشت ماه ابتدا برای نوزادان سه ماه نخست سال ۱۴۰۱ در نظر گرفتیم که به سرعت از طریق سامانه، کد یکتا دریافت کنند و ثبت‌نام سجامی آنها از طریق دستگاه حاکمیتی صورت خواهد گرفت و یکی از سهام مربوط به صندوق‌های قابل معامله را پدر یا مادر انتخاب می‌کنند.»
او درباره متولدین ۱۴۰۰، بیان می‌کند: «اجرای ماده ۱۱ قانون از مهر ۱۴۰۰ لازم‌الاجرا بود، اما چون منابع اجرا از سوی سازمان برنامه و بودجه تامین نشد، با تامین منابع برای متولدین ۱۴۰۱ اجرا خواهد شد.» وزیر اقتصاد تاکید می‌کند: «این سهام تا ۲۳ سالگی به نام خود نوزادان باقی می‌ماند و با تجمیع سود آن در واقع سرمایه ارزشمندی برای تشکیل زندگی یا اشتغال افراد ایجاد می‌کند که در ۲۴ سالگی می‌توانند از آن استفاده کنند.»
مراحل ثبت‌نام سهام متولدین سال ۱۴۰۱
بر اساس اعلام وزارت اقتصاد، مراحل ثبت‌نام والدین متولدین ۱۴۰۱ به ترتیب زیر است:
۱- ورود به پنجره ملی خدمات دولت هوشمند به آدرس my.gov.ir
۲- ورود از طریق شماره همراه والدین فرزند و دریافت کد یک‌بار مصرف
۳- مشاهده بخش داشبورد و ورود به قسمت طرح تشویق فرزندآوری
۴- مشاهده اطلاعات فرزندان متولد ۱۴۰۱
۵- انتخاب نام فرزند و درج تاریخ تولد
۶- ارسال اطلاعات و نمایش اطلاعات فرزند
۷- انتخاب بانک عامل و سه مورد از صندوق‌های سهام
۸- مشاهده پیام ثبت موفق و انتظار برای تأیید
۹- بقیه مراحل توسط دستگاه‌های حاکمیتی و با توجه به کد سجامی انجام می‌شود.
والدین موظف به دریافت کد سجامی برای فرزند خود هستند. گفتنی است که ثبت‌نام به منظور دریافت کد سجامی باید توسط والدین انجام شود. زمانی که کد سجامی نوزاد توسط والدین اخذ شد، به صورت اتوماتیک به ادامه فرآیند ثبت‌نام و دریافت اطلاعات لینک می‌شود.
بر اساس اعلام مسئولان وزارت اقتصاد، در حال حاضر اعتبار لازم برای متولدین ۱۴۰۱ تخصیص داده شده و به محض تخصیص اعتبار برای متولدین ۱۴۰۰ و ۱۴۰۲، فرآیند ثبت‌نام آنها نیز اعلام خواهد شد. بودجه اختصاص داده شده در بند (ر) تبصره ۲ قانون بودجه سال ۱۴۰۱ با پیگیری‌های مرکز نو‌سازی در تاریخ ۲۷ اسفند ماه سال گذشته، به مبلغ ۶۰۰ میلیارد تومان به تعداد ۴۰۰ هزار والد تخصیص داده شده است.
متولدین نیز به شرح ماه تولد از ابتدای سال ۱۴۰۱ برای ثبت‌نام توسط والدین فراخوان می‌شوند که در حال حاضر برای متولدین سه ماه نخست امکان ثبت‌نام وجود دارد و برای متولدین سه فصل دیگر به‌زودی جدول زمان‌بندی برای ثبت‌نام اعلام خواهد شد. ماده ۱۱ قانون مذکور، دولت را مکلف کرده به متولدین از ابتدای سال ۱۴۰۰، معادل ۱۰ میلیون ریال سهام صندوق‌های قابل معامله در بورس را اختصاص دهد.
این رقم برای سال ۱۴۰۱ برای هر فرزند متولد شده ۱۵ میلیون ریال تعیین شده است. برای سال‌های بعد نیز به مدت ۷ سال در قانون بودجه باید ارقام تعیین و تامین اعتبار شود.
بانک‌های ملی ایران و پست بانک به عنوان بانک عامل جهت واریز وجه ریالی به حساب نوزادان تعیین شده‌اند، کارگزاری بانک ملی وظیفه خرید سهام صندوق‌های قابل معامله در بورس را بر عهده‌دارد، سازمان بورس و اوراق بهادار لیست صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله در بورس را به صورت مرتب به‌روزرسانی می‌کند و در نهایت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی این اوراق سهام را برای متولدین جدید تا پایان ۲۳سالگی بلوکه می‌کند. سود این اوراق نیز به حساب واریز خواهد شد و انتظار می‌رود با پس‌انداز سود سالانه سهام‌های اختصاص داده شده و رشد قیمت آنها در پایان ۲۴ سالگی، فرد با سرمایه اولیه مطلوبی در بازار بورس به فعالیت خود ادامه دهد.
اجرایی شدن هرچه سریع‌تر همه بندهای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت انگیزه‌های خانواده‌ها برای فرزندآوری را بیشتر خواهد کرد. لذا مردم انتظار دارند هرچه سریع‌تر محقق گردد.