بررسی تهدیدها و فرصت‌های کشور برای فرار از بحران تحدید نسل (بخش دوم)
تغییر رویکرد فرهنگی ضرورتی برای جلوگیری از بحران جمعیت
برخی چالش‌ها و کاستی‌ها به گونه‌ای است که اگر در یک زمان مشخص به آن رسیدگی و برایش چاره‌جویی نشود، اقدامات بعد از آن دیگر فایده‌ای نخواهد داشت و به قول معروف نوشدارو بعد از مرگ سهراب خواهد بود. حدود یک دهه از هشدارها برای کنترل رشد سریع پیری جمعیت در ایران می‌گذرد اما آن‌طور که شایسته بود این مسئله بسیار حیاتی جدی گرفته نشد. نه از سوی مسئولان و نه از سوی مردم!
با وجود اینکه از ابتدای دهه ۸۰ تا اواسط دهه ۹۰ شاهد رشد بیش از ۴۰ درصدی فرزندآوری هستیم اما طی 5 سال اخیر کشور وارد شیب منفی فرزندآوری شده و کاهش حدود ۵۵ درصدی را در فرزندآوری تجربه کرده است. در حالی که طی همین ۲ دهه جمعیت کشور با رشد حدود ۲۶ درصدی از مرز ۸۲ میلیون نفر هم گذشته است.
در سال ۹۵ نرخ رشد جمعیت ۱.۲ بود اما در سال ۱۴۰۰ با کاهش ۵۰ درصدی به ۰.۶ رسیده که این کاهش بی‌سابقه است. با ادامه همین روند در سال ۱۴۲۹ از هر سه ایرانی یک نفر سالمند خواهد شد. کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند؛ رشد جمعیت کشور در سال ۱۴۰۵ به ۰.۲ برسد و اگر با همین سیر پیش برویم در سال ۱۴۱۵ به ۰.۰۴ خواهیم رسید و در ۱۴۲۰ نیز رشد جمعیت منفی خواهد شد.
نرخ باروری کلی یعنی تعداد فرزندان زنده‌ای که یک زن در سنین باروری به دنیا می‌آورد از سال ۹۵ که ۲.۱ بوده به ۱.۵ در سال ۹۹ رسیده که از سطح جانشینی کمتر است و این اعداد و ارقام نشان می‌دهد که دچار رشد منفی جمعیت خواهیم شد و در سال ۱۴۲۹ ایران جزو کشورهای سالخورده خواهد شد.
به گفته کارشناسان؛ با روند کنونی کاهش جمعیت، کشور در ۳۰ سال آینده با ابربحرانی جدی مواجه خواهد شد؛ رهبر انقلاب نیز طی سال‌های اخیر همواره خطر کاهش و پیری جمعیت را گوشزد کرده‌اند.
ایشان در آذرماه سال ۹۲، در دیدار رئیس‌و اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، در بخشی از بیاناتشان می‌فرمایند: «یکی از خطراتی که وقتی انسان درست به عمق آن فکر می‌کند، تن او می‌لرزد، این مسئله جمعیت است.»
زمان به سرعت می‌گذرد
سال‌های زیادی زمان برد تا مسئولان اجرایی کشور درک کنند که اگر امروز برای کنترل پیری جمعیت هزینه نکنند وقتی کشور وارد بحران شد دیگر هیچ هزینه‌ای فایده نخواهد داشت.
هرچند سال 1400 قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در مجلس تصویب و به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد اما از یک طرف عملیاتی شدن همه موارد این قانونِ خوب زمان می‌برد و از طرف دیگر تغییر فرهنگ کنترل جمعیت که از دهه 70 وارد جامعه ایران شده به این راحتی امکان‌پذیر نیست. با این وجود لازم است از فرصت‌های باقیمانده حداکثر استفاده صورت بگیرد و بیش از این وقت را از دست ندهیم.
با وجود گذشت حدود دو سال از تصویب و ابلاغ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت می‌گذرد اما هنوز بخش‌های زیادی از مفاد آن به مرحله اجرا نرسیده است و دستگاه‌های نظارتی با حساسیت و جدیت بیشتری باید بر اجرای این قانون نظارت کنند.
پس از ابلاغ این قانون به دستگاه‌ها، قوه قضائیه در راستای عمل به مسئولیت‌های قانونی خود، نحوه اجرای این قانون را از سوی دستگاه‌های مسئول پیگیری می‌کند. حجت‌الاسلام والمسلمین محسنی اژه‌ای، رئیس‌قوه قضائیه سال گذشته در همین خصوص دستوراتی را خطاب به رئیس‌سازمان بازرسی کل کشور و معاونت پیشگیری قوه قضائیه صادر کرد و در این راستا نشستی را با طراحان قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» و فعالان حوزه خانواده و جمعیت در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ماه 1401 برگزار نمود اما همچنان اجرای این قانون با وضع ایده‌آلش فاصله دارد.
رئیس دستگاه قضا در جریان این نشست با تاکید بر اهمیت مقوله «جمعیت» به عنوان یکی از مؤلفه‌های قدرت و اقتـدار ملی، اظهار می‌دارد: «همه دستگاه‌ها و سازمان‌ها باید به اجرای هر چه بهتر و مطلوب‌تر قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» یاری رسانند. مقوله جمعیت و تحدید نسل از جمله موضوعاتی است که چنان‌که هر چه زودتر در قبال آن اقدامات عاجل انجام ندهیم، دیگر فرصت از دست می‌رود و جبران مافات ممکن نخواهد بود. اکنون در بحث جمعیت و تکثیر نسل با یک امر ولایی، یک قانون و یک نظر جامع کارشناسی و متقن مواجهیم. بنابراین همه باید به تکالیف قانونی خود در این عرصه با جدیت عمل کنیم و تمام تلاش و جهد خود را برای اجرای قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» به‌کار ببریم.»
او با یادآوری تکالیفی که برعهده سازمان بازرسی و معاونت پیشگیری قوه قضائیه در راستای پیگیری اجرای قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» گذاشته است، مجدداً به مسئولان سازمان و معاونت مزبور دستور داد با همه توان و جدیت مضاعف، نحوه اجرای قانون مربوط به جمعیت را پیگیری و دنبال و در صورت نیاز، مراتب را برای صدور دستورالعمل یا بخشنامه از سوی رئیس قوه قضائیه، اعلام کنند.
اهمیت بعد فرهنگی پیری جمعیت
کمتر از اقتصاد نیست
مشکلات و دغدغه‌های اقتصادی بیش از علوم بهداشتی به مهم‌ترین ابزار جلوگیری از فرزندآوری در کشور تبدیل شده است و نوسانات بازار، تورم و گرانی مسکن، محکم‌تر از همیشه بر طبل کاهش فرزندآوری می‌کوبد. امروزه جوانان با توجه به گرانی‌ها و نگرانی اقتصادی، نه تنها از فرزندآوری بلکه از ازدواج نیز فاصله گرفته و عطایش را به لقایش بخشیده و تجرد را مسیر زندگی خود بر می‌گزینند. الگوهای رفتاری که در میان بخش‌هایی از نسل جوان طرفدار پیدا کرده تا جایی که فرزندآوری در برخی محافل به تمسخر گرفته و نشان از عقب‌ماندگی تعبیر می‌شود!
بسیاری به خصوص جوانان این پدیده را ناشی از ناهمخوانی درآمد با هزینه و گران شدن سبد خانواده و به خصوص هزینه مسکن می‌دانند که به طور کل از آن به عنوان دغدغه اقتصادی و معیشتی یاد می‌شود اما نگاهی به وضعیت اقتصادی مناطق مختلف کشور روی دیگری از سکه تمایل نداشتن به فرزندآوری را نشان می‌دهد. بررسی استان‌های برخوردار و کمتر برخوردار نشان می‌دهد که در این شیب منفی جمعیتی، چه عواملی بر عدم زایش جمعیت جوان تاثیر داشته است.
طبق گزارش مرکز آمار در سال ۱۴۰۰، تهرانی‌ها با میانگین درآمد سالانه ۱۵۹ میلیون تومان، البرز با ۱۳۲ میلیون و مازندرانی‌ها با ۱۲۴ میلیون تومان بیشترین و کرمانی‌ها با ۷۱ و سمنانی‌ها با ۷۲ میلیون تومان کمترین میزان درآمد را داشته‌اند اما با این حال، براساس سالنامه آماری سال ۱۳۹۹، استان سیستان و بلوچستان بیشترین نرخ ولادت را دارد در حالی که استانی برخوردار مانند گیلان در بین ۳۱ استان با رتبه آخر را به خود اختصاص داده است.
البته این بدان معنا نیست که مشکلات اقتصادی را نادیده بگیریم بلکه مقصود آن است که مسئله فرزندآوری دارای ابعاد متفاوتی است که نیاز به بررسی دارد تا در تصمیم‌گیری‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.
تجربه کشورهای دنیا نشان می‌دهد که سهم اعطای تسهیلات قانونی در زمینه افزایش جمعیت و فرزندآوری، بیشتر از ۲۲ درصد نبوده و عمده سهم در این موضوع به حوزه فرهنگ‌‌سازی اختصاص دارد. در همین راستا علاوه بر اعطای تسهیلات و کمک به اقتصاد خانواده‌ها، مشاوره‌های با کیفیت در حوزه خانواده و همچنین تجهیز بیش از پیش مراکز ناباروری در کشور ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
صابر جباری، سرپرست مرکز جوانی جمعیت سلامت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت در نشست خبری جشنواره ملی، هنری و ادبی سرزمین جوان که اخیراً در دانشگاه علوم پزشکی ایران برگزار شد، می‌گوید: «غیر از مباحث قانونی برای جوانی جمعیت، فرهنگ سازی در فضای عمومی برای افزایش جمعیت در کشور ضروری بوده و برگزاری این جشنواره در راستای نهادینه شدن فرهنگ بهداشت عمومی است.»
او می‌افزاید: «باید باور کنیم که به سرعت به سمت پیری جمعیت پیش می‌رویم و بر اساس قانون جوانی جمعیت، وزارت بهدشت ۹۰ درصد تکالیف اجرای این قانون را به عهده‌دارد.قانون جوانی جمعیت هنوز به درستی اجرا نشده است و رسانه‌های دیداری و سازمان‌ها هنوز وظایف خود را به درستی انجام نداده‌اند، تسهیلات فرزندآوری و ازدواج نیز باید به‌طور کامل انجام شود.»
جباری ادامه می‌دهد: «برخی از گزاره‌ها را در حوزه بهداشت و درمان تغییر دادیم، به عنوان مثال در سیستم بهداشتی اعلام می‌شد بارداری زیر ۱۸ سال و بالای ۳۵ سال پرخطر است اما الان این محدودیت سنی وجود ندارد. این گزاره از قدیم‌هم غلط بوده مثلا نظام بهداشتی آمریکا و سایر کشورها می‌گوید زیر ۱۷ سال و بالای ۴۲ سال بارداری پرخطر نیست و فقط به مراقبت بیشتر نیاز دارد و حتی از فرزندان این مادران به عنوان فرزند طلایی یاد می‌کند.»
سرپرست مرکز جوانی جمعیت سلامت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت تاکید می‌کند: «برای اینکه سقط عمدی جنین آسان شود از آن به عنوان سقط القایی یاد می‌شد که این واژه‌‌سازی تغییر کرد و گفتیم این سقط عمدی است و حکم قتل نفس دارد و سن جنین هم در این مورد تفاوتی ندارد. تلقی این بود که تا زمانی که روح دمیده نشده، سقط مشکلی ندارد اما در تمام مراحلی که جنین تشکیل می‌شود، سقط حرام است.»
جباری اضافه می‌کند: «بیمه شدن هزینه درمان ناباروری نیز از اقدامات خوب در قانون جوانی جمعیت است که می‌تواند بسیاری از مشکلات را برطرف کند.»
او تصریح می‌کند: «خط ۶ سامانه ۱۹۰ برای ثبت شکایات قانون جوانی جمعیت اختصاص یافته تا نظارت‌های مربوطه را داشته باشیم. غربالگری اختلالات کروموزمی باید سامانه محور باشد و بر اساس تجویز متخصص زنان و زایمان انجام می‌شود.»
موانع فکری فرزندآوری
صدیقه خسروانی، کارشناس علوم تربیتی و مشاوره خانواده درخصوص اهمیت پرداختن به ابعاد فکری و فرهنگی مسئله جمعیت به ایرنا می‌گوید: «زوج‌های بسیاری با وجود شرایط اقتصادی مطلوب تمایل به فرزندآوری ندارند. امروز حتی افرادی که از نظر موقعیت شغلی و شرایط زندگی وضعیت خوبی دارند، تمایل به فرزندآوری برای آنها وجود ندارد زیرا با تغییر عمیق در باورهای والدین رو‌به‌رو هستیم که ساختار ذهنی و پیوندی آنان درباره فرزند را به طور کل متفاوت از گذشته ساخته است.»
به گفته خسروانی، امروزه بخش قابل توجهی از زوج‌ها به خصوص کسانی که از تمکن مالی خوبی برخوردار هستند، فرزند را مانعی برای تحصیل یا ادامه تحصیل و موقعیت شغلی خود می‌دانند. حتی این افراد که کم هم نیستند، بچه‌دار شدن را مساوی با سلب آزادی تعبیر کرده که آزادی‌های آنان را محدود می‌کنند.»
این مشاور خانواده بخش قابل توجهی از بی‌رغبتی به فرزندآوری را ناشی از همین تعبیر اثرگذاری فرزند (سلب آزادی والدین) دانسته و توضیح می‌دهد: «حتی با این که بعضی از زوجین بیش از ۱۰ سال زندگی مشترک دارند و خاطرات خوشی را با یکدیگر ساخته و به ثبات در زندگی رسیده‌اند نیز بر اساس همین الگوی ذهنی از فرزندآوری دوری می‌کنند.»