پرسش: 

از منظر آموزه‌های وحیانی چه نوع مصرف‌هایی در سبک زندگی یک مسلمان، ناروا و ضدارزش به حساب می‌آید؟

پاسخ:

مصادیق مصرف‌های ناروا

مصرف‌های ناصواب و ضدارزش در سبک زندگی اسلامی، مصادیق متعددی دارد که باید در هر یک از آنها ترک فعل مبنای تعامل ما باشد. اهم این موارد عبارتند از: 1- اسراف و تبذیر 2- افراط در رفاه‌طلبی و تجمل‌گرایی 3- تباه کردن ثروت 4- ساخت و سازهای بی‌ر‌ویه و افزون بر نیاز 5- پیروی کورکورانه از بیگانگان در مصرف 6- تفریط در مصرف از حد اعتدال. اینک هر یک از این موارد را به نحو اجمال توضیح می‌دهیم.

الف) اسراف و تبذیر

1- مفهوم اسراف

اسراف در لغت به معنای تجاوز از حد اعتدال در هر کاری است (مفردات راغب، ذیل واژه سرف) در آموزه‌های وحیانی اسلام نیز این واژه در معنای لغوی آن به کار رفته است. 

از نگاه قرآن کریم، هر کاری که خارج از مرز اعتدال انجام شود اسراف است، و انجام‌دهنده آن مسرف نامیده می‌شود. از این رو، قرآن همان‌طور که شخص پرخور را مسرف می‌نامد (اعراف- 31) گناهکار را نیز مسرف می‌خواند (زمر- 53) همچنین شخص مستبد و مستکبر را هم مسرف می‌داند (یونس- 83) زیرا اولی در مورد جسم و دومی در مورد جان و سومی درباره جامعه از مرز اعتدال خارج شده‌اند. از طرفی در روایتی از امام علی(ع) آمده است:

«کل مازاد علی الاقتصاد، اسراف» هر آنچه که از حد میانه‌روی و اعتدال بگذرد اسراف است (غرر‌الحکم، ج 6899) همچنین از امام صادق(ع) روایت شده است: «اعلم ان لکن شيئ حدا، فان جاوزه کان سرفا» بدان که هر چیزی، اندازه‌ای دارد، که از آن حد بگذرد زیاده‌روی و اسراف است. (نزههًْ‌الظواهر، ص 178، ح 54) 

امام کاظم(ع) در روایتی در تبیین سپاهیان عقل و جهل این دو گزینه را نیز آورده است: «القصد، الاسراف» میانه‌روی (در برابر آن) زیاده‌روی است (تحف‌العقول، ص 402) این سخن اشاره به آن است که اصلاح الگوی مصرف و میانه‌روی در آن، مسئله‌ای عقلی است و آنچه را که اسلام در این باره آورده، چیزی جز ارشاد به حکم عقل نیست.

2- ابعاد و گستره اسراف

با عنایت به آنچه در تبیین مفهوم اسراف اشاره شد، مصادیق این واژه در زندگی فردی و اجتماعی انسان بسیار گسترده است، چنان‌كه در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «فی کل شیئ اسراف» در هر چیزی اسراف وجود دارد (کنزالعمال، ج 9، ص 474، ح 27) مفهوم اسراف در هر کاری می‌تواند تحقق پیدا کند، و هر کاری که از مرز اعتدال خارج شود، اسراف شمرده می‌شود، حتی در وضو گرفتن اگر کسی، بیش از حد نیاز آب مصرف کند، اسرافکار است. در روایتی دیگر از امام صادق(ع) نقل شده که می‌فرماید: میانه‌روی کاری است که خداوند آن را دوست می‌دارد، و اسراف را ناخوش می‌دارد، حتی دور انداختن هسته (میوه) را زیرا آن (نیز) به کار می‌آید، و حتی دور ریختن زیادی نوشیدنی‌ات را (الکافی، ج 4، ص 52، ح 2)

بنابراین اسراف، تنها در خوردن و آشامیدن نیست، بلکه حتی در دور ریختن هسته خرما یا هسته دیگر میوه‌هایی که برای کاشت، قابل استفاده‌اند، اسراف محسوب می‌شود، ولی در عصر ما، ابعاد و گستره اسراف بسیار گسترده‌تر از گذشته است. اسراف در بهره‌گیری از هوا و محیط‌زیست، اسراف در استفاده از بنزین، نفت، گاز و دیگر منابع حیاتی نیز مصداق دارد.

3- اسراف کمی و اسراف کیفی

گاهی اسراف در کمیت مصرف است، یعنی بیش از مقدار مورد نیاز، مصرف کردن. گاهی نیز در کیفیت مصرف تحقق پیدا می‌کند، بدین‌ معنا که مصرف از نظر کمی، بیش از حد نیاز نیست، ولی از نظر کیفی بیش از حد نیاز است،  مانند پوشیدن لباس میهمانی که برای حفظ آبرو در منزل است. در روایت آمده که شخصی به نام سلیمان ابن‌صالح از امام صادق(ع) پرسید: کمترین درجه اسراف چیست؟ 

امام در پاسخ فرمود: کمترین اندازه آن، این است که لباس میهمانی‌ات را لباس خانه قرار دهی و ته مانده ظرفت را دور بریزی (الکافی، ج 4، ص 56، ح10)

بر پایه روایتی دیگر، حتی انسان می‌تواند تعداد زیادی پیراهن داشته باشد و از هر یک به منظور خاصی استفاده کند و اسراف شمرده نشود، ولی اگر لباسی را که برای حفظ آبرو باید بیرون از خانه بپوشد، در خانه مورد استفاده قرار دهد اسراف‌کار خوانده می‌شود. (همان، ج 6، ص 441، ح4)

ادامه دارد