پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی یک فرد مسلمان چگونه باید از اموال و امکانات شخصی خود، به لحاظ کمی و کیفی استفاده کند، تا گرفتار فقر و تنگدستی و یا گناه و نافرمانی الهی نشود؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال به مباحثی همچون: عقل معاش کمال کلیدی انسان، شاخص‌های الگوی مصارف شخصی شامل: 1- تدبیر و برنامه‌ریزی 2- اقتصاد و میانه‌روی پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مطلب را پی می‌گیریم:
3- رعایت اهم و مهم و اولویت‌ها
یکی از نکات بسیار مهم در اصلاح الگوی مصرف و رسیدن به الگوی مطلوب اسلام، در نظر گرفتن اهم و مهم و رعایت اولویت‌ها در هزینه‌ها و مصارف است. بی‌توجهی به این امر،‌در واقع هدر دادن سرمایه و گونه‌ای اسرافکاری است و مشکلات گوناگونی را در پی خواهد داشت. در روایتی امام علی(ع) می‌فرماید: «من اشتغل بغیر المهم ضیّع الاهمّ» هرکس به چیزی که مهم نیست بپردازد، آنچه را که اهمیت بیشتری دارد، از دست می‌دهد. (میزان الحکمه، ج 8، ص 129، ح 14328) بنابراین در تأمین نیازهایی که از درآمدهای شخصی صورت می‌گیرد، توجه به دو نکته ضروری است:
الف) در نظر گرفتن اولویت شخص مصرف‌کننده
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: هر یک از شما که فقیر است،‌نخست به خود بپردازد. اگر مالی افزون آمد، آن را به خانواده‌اش بدهد، اگر بیشینه‌ای ماند، آن را به خویشاوندان یا بستگانش بپردازد، و اگر باز هم ماند‌این سو و آن سو هزینه کند. (کنزالعمال، ج 6، ص 396، ح 16230) همان‌طور که در این روایت آمده، انسان به طور طبیعی باید در درجه اول اولویت را در تأمین نیازهای خود بداند، پس از آن نزدیکان و سپس دیگران اما گاهی ضرورت ایجاب می‌کند که انسان نیازهای دیگران را بر خود مقدم بدارد که این معنا از نظر اخلاقی در اسلام پسندیده است و ایثار نامیده می‌شود.
ب) در نظر گرفتن اولویت نیاز مصرف کننده
به طور طبیعی تأمین نیازهای ضروری‌تر نسبت به نیازهایی که تأمین آنها ضرورت کمتری دارد، باید مقدم شود. مصرف بموقع و بجا یکی از اصلی‌ترین معیارهای الگوی مصرف مطلوب است. بر پایه این معیار عقلی و شرعی همه بایدها و نبایدهای اصلاح الگوی مصرف را می‌توان مشخص کرد و تردیدی نیست که تأمین همه مراتب نیاز انسان از درآمد مشروع خود، از مصادیق روشن مصرف بجا محسوب می‌شود. در این رابطه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «من اعطی فی غیر حق فقد اسرف، و من منع عن حق فقد قتر» کسی که به ناحق و بی‌جا بخشش کند اسراف کرده است، و هر کس که به حق و بجا خرج نکند، سختگیری و خساست ورزیده است. (بحارالانوار، ج 69، ص 261)
4- همدردی با مردم در تنگناهای اقتصادی
یکی دیگر از دستورالعمل‌های مهم اخلاقی در اسلام،‌ مواسات و همدردی با توده مردم در تنگناهای اقتصادی است. شخصی به نام معتب که از خدمتکاران امام صادق(ع) است نقل کرده که در زمان امام صادق(ع) در شرایطی که بهای مواد غذایی، رو به افزایش بود، امام(ع) از من پرسید: چقدر گندم داریم؟ گفتم: مقداری که ماه‌ها برای ما کافی است. فرمود: همه را به بازار ببر و بفروش. گفتم: «در مدینه گندم نیست؟! فرمود: ببر و آنها را بفروش! پس از فروش آنها. امام(ع) فرمود: اکنون مانند همه مردم، برو و گندم مورد نیاز ما را از بازار تهیه کن! سپس حضرت فرمود: ای معتب! غذای خانواده مرا،‌نیمی از جو و نیمی دیگر از گندم قرار ده! خدا می‌داند که من توانایی این را دارم که خوراک آنها را تماماً گندم قرار دهم، ولی من دوست ندارم که خداوند مرا این گونه ببیند که زندگی را خوب تدبیر می‌کنم (الکافی، ج 5، ص 166، ح2) این سخن بدین معنا است که همدردی با مردم در تنگناهای اقتصادی، بالاترین مراتب تدبیر زندگی و زیباترین الگوی مصرف در اسلام است که باید مورد توجه اغنیاء به ویژه رهبران دینی و سیاسی جامعه باشد.
5- رعایت بیشترین بازدهی اجتماعی
یکی از نکات مهم در الگوی مصرف در مشارکت‌های اجتماعی، این است که آن هزینه به گونه‌ای باید عمل شود که دارای بیشترین بازده اجتماعی باشد. از این رو،‌هزینه کردن در مواردی که زیانش برای انسان بیش از سودش برای دیگران است،‌نکوهیده شمرده شده است. چنان‌که در روایتی امام کاظم(ع) می‌فرماید: «برای برادران (ایمانی) خود چندان از خودت مایه مگذار که زیان آن برای تو، بیشتر از سودش برای آنها است» (الکافی، ج 4، ص 32، ح2) یعنی وقتی کسی بدهکاری زیادی دارد، شما نباید همه ثروتتان را برای پرداخت بدهی چنین شخصی بدهید، چون در این صورت بدون آنکه بدهی او پرداخت شده باشد،‌همه ثروت خود را نیز از دست داده‌اید. (همان)
ادامه دارد