پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی یک فرد مسلمان چگونه باید از اموال و امکانات شخصی خود به لحاظ کمی و کیفی استفاده کند تا گرفتار فقر و تنگدستی و یا گناه و نافرمانی الهی نشود؟

پاسخ:

عقل معاش، کمال کلیدی انسان

یکی از مهم‌ترین کمالات کلیدی انسان در حیات طیبه از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام، برخورداری از عقل معاش است. کسی که عقل معاش نداشته باشد، به‌طور قطع و یقین عقل معاد او هم دچار مشکل و بحران خواهد شد. امام صادق(ع) از قول رسول خدا(ص) فرمود: «قال رسول‌الله(ص) کادالفقر ان یکون کفرا» چه بسیار نزدیک است که فقر با کفر برابر(و این همانی) باشد(الکافی، ج2، ص 307) 

در روایتی دیگر پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «اللهم بارک لنا فی‌الخبز و لاتفرق بیننا و بینه، فلولا الخبز ما صلینا و لا صمنا و لا ادینا فرائض ربنا» خدایا! برای ما در نان برکت قرار ده و میان ما و آن جدایی مینداز. اگر نان نبود، ما نماز نمی‌خواندیم و روزه نمی‌گرفتیم و واجب‌های دینی پروردگارمان را انجام نمی‌دادیم(فروع کافی، ج 6، ص 287)

مشهور است کسی که معاش درستی ندارد، دین و ایمان درستی هم نخواهد داشت. «من لا معاش له لا معادله» بنابراین پرواضح است که عقل معاش انسان یک زیرساخت بنیادین برای رشد و کمالات بعدی انسان به حساب می‌آید.

شاخص‌های الگوی مصرف شخصی

اصلی‌ترین اقداماتی که انجام دادن آنها به منظور اصلاح الگوی مصرف از اموال، درآمدها و امکانات شخصی لازم و ضروری است به شرح زیر تقدیم می‌گردد:

1- برنامه‌ریزی و تدبیر

نخستین رهنمود آموزه‌های وحیانی اسلام برای اصلاح الگوی مصرف، تدبیر و برنامه‌ریزی برای هزینه کردن و ایجاد تعادل میان دخل و خرج زندگی و عقل معاش است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی‌اش بر او تنگ شده باشد، از آنچه خداوند به او داده است خرج کند.(طلاق آیه 7) 

این سخن بدین معنا است که هرکس باید فراخور درآمد خود، برای هزینه‌های زندگی خویش برنامه‌ریزی کند، زیرا درآمد همه مردم یکسان نیست. از این رو، هرکس برای رسیدن به توازن و تعادل میان دخل و خرج زندگی، باید برنامه خاص خود را داشته باشد. رعایت این توازن حتی در شرایط مختلف اقتصادی زندگی یک فرد نیز ضروری است. این اقدام یکی از مصادیق بارز تدبیر در امور زندگی و معیشتی است که بیش از ثروت، در رفاه و آسایش انسان موثر است و در کنار دین‌شناسی و مقاومت در سختی‌ها، به دست آوردن آن، برای اهل ایمان ضروری است و عدم برخورداری از این ویژگی گاه موجب می‌گردد که برخی از بینوایان، از ثروتمندان اسرافکارتر شمرده شوند. در روایتی از امام صادق(ع) آمده که امام فرمود: چه بسا فقیری از توانگر اسرافکارتر باشد. گفتم:‌ چگونه چنین چیزی ممکن است؟ حضرت فرمود: توانگر از آنچه به وی عطا شده (درآمد) خرج می‌کند، ولی فقیر بدون آنکه به وی چیزی داده شود (درآمدی داشته باشد) هزینه می‌کند (الکافی، ج 3، ص 562، ح 11)

2- اقتصاد و میانه‌روی

دومین رهنمود آموزه‌های وحیانی اسلام برای اصلاح الگوی مصرف، اقتصاد، میانه‌روی و اعتدال در مصرف است ممکن است درآمد شخصی به‌گونه‌ای باشد که هر قدر که مایل است، بتواند هزینه کند، اما اسلام اجازه نمی‌دهد که بیش از نیاز مصرف نماید. البته باید توجه داشت که نیاز، مراتبی دارد و نسبی است. اما به طور کلی دانشمندان، نیازهای انسان را به سه مرتبه و سطح تقسیم کرده‌اند: 1- ضرورت 2- کفایت 3- رفاه. در مرتبه ضرورت، سطح نخست نیاز انسان به امکانات اولیه ضروری زندگی است. یعنی چیزهایی که ادامه زندگی بدون آنها امکان‌پذیر نیست و یا با مشکل جدی روبه‌رو است. در مرتبه و سطح کفایت، نیاز انسان به امکاناتی است که برای اداره یک زندگی متوسط، اعم از نیازهای اقتصادی، علمی و فرهنگی کافی باشد و بالاخره در مرتبه و سطح سوم نیاز به امکاناتی است که افزون بر برخورداری از یک زندگی متوسط، رفاه و آسایش او را نیز در حد معقول و منطقی تأمین نماید. گفتنی است که هرچند آنچه در روایات اسلامی مورد تاکید قرار گرفته، تامین نیازهای زندگی در حد کفاف و برخورداری از یک زندگی متوسط است. امام علی(ع) می‌فرماید: هر کس به کفاف زندگی بسنده کند، به زودی به آسایش دست می‌یابد و زندگی آسوده و مرفهی به دست می‌آورد. (بحار‌الانوار، ج 77، ص 238، ح 1)

ادامه دارد