یکی از مهم‌ترین صفات و خلق عظیم پیامبر(ص)، صبر و شکیبایی بلکه حلم آن حضرت در برابر مصائب گوناگون و معاصی دیگران در راستای اطاعت از فرامین الهی و انجام وظایف و تکالیف خدایی است. از همین رو ایشان در میان پیامبران اولوا العزم که از سوی خدا به صبوری ستوده شده‌اند، از برجستگی بسیار بالایی برخوردار است و در این امر در تمامیت کمال صبر قرار گرفته است. از آنجا که پیامبر(ص) اسوه حسنه بشریت است، مومنان لازم است با شناخت کامل از این ویژگی پیامبر(ص) ایشان را در سبک زندگی سرمشق خود قرار دهند. نویسنده در این مطلب حقیقت صبر آن حضرت را از نظر خدا در قرآن تبیین کرده است. 

***

عوامل موثر در تحقق صبوری پیامبر(ص)

برطبق تعالیم قرآن مومنان موظف هستند تا پیامبر(ص) را سرمشق خویش قرار دهند، چنان‌که می‌فرماید: به تحقیق در پیامبر خدا برای شما سرمشق نیک است.(احزاب، آیه 21) بر این اساس هر کسی که ایمان به خدا و روز جزا و معاد دارد، باید در فکر و عمل، آن حضرت (ص) را سرمشق قرار دهد تا بتواند با فلسفه و سبک زندگی رسول‌الله(ص) زندگی دنیوی خویش را سامان دهد. شناخت آن حضرت(ص) و اینکه چگونه توانست مثلا در صبر به درجه کمال دست یابد، امری است که باید آن را دانست تا بتوانیم در زندگی با بهره‌گیری از آن عوامل‌،در خود نیز صبر را ایجاد کرده و در مسائل زندگی صبوری کنیم و همانند پیامبر(ص) عمل‌نماییم. 

از نظر قرآن، منشا و خاستگاه هر صفت نیک‌،خداست؛ بر این اساس صبر به عنوان یک فضیلت‌،دارای منشا و خاستگاهی الهی است و علت اصلی صبوری آن حضرت(ص) را باید در همین امر جست‌وجو کرد؛ چنان‌که خدا می‌فرماید: وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و تو 

(ای رسول) صبر و تحمل پیشه کن که صبر تو تنها به (توفیق) خداست.(نحل، آیه ۱۲۷)

برای تحقق صبر عواملی باید فراهم شود. درباره آن حضرت (ص) عوامل چندی موجب شده تا ایشان در صبر به جایگاهی بلند برسد. از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اعتقاد به ربوبیت الهی: از نظر قرآن، توجّه و ایمان به ربوبیّت فراگیر خداوند بر هستى، زمینه صبر پیامبر در عبادت و بندگى است(مریم، آیه 65)؛ زیرا ربوبیت خدا به این معناست که هر چیزی در هستی تحت پرورش و مدیریت الهی قرار دارد و این خدا است که صفر تا صد همه چیز را پرورش می‌دهد و به سمت و سوی کمالی هدایت می‌کند که به عنوان هدف آفرینش آن چیز مطرح است. 

بر این اساس، پیامبر(ص) در هر امری که وارد می‌شود می‌داند که رب العالمین آن را ساماندهی و پرورش و تدبیر و مدیریت می‌کند. بر این اساس، دیگر معنا ندارد که انسان به جای صبر گرفتار جزع و فزع شود؛ زیرا این رفتار مقابل صبر، به معنای آن است که شخص ربوبیت الهی را قبول ندارد.

2. اعتقاد به حاکمیت الهی: بی‌گمان کسی که معتقد است همه هستی تحت حاکمیت ربوبی الهی است، به طور طبیعی هر چیزی را از خاستگاه خدا می‌بیند و در برابر اطاعت و معصیت و مصیبت صبر کرده و جزع و فزع نمی‌کند.(یونس، آیه 109)

3. اعتقاد به قدرت مطلق خدا: خدا قادر مطلق است و از این توان و قوت برخوردار است که هر چیزی را بخواهد انجام می‌دهد یا ترک می‌کند بی‌آنکه مجبور به امری یا کاری باشد. اگر بر اساس ربوبیت و پروردگاری و حاکمیتی که دارد، اراده‌اش به انجام کاری تعلق گرفت، همان خواهد شد. 

بنابراین، وقتی باورانسان به این باشد که خدا قادر مطلق است، دیگر نسبت به چیزی واکنش منفی نشان نمی‌دهد و جزع و فزع نمی‌کند و صبر را در پیش می‌گیرد؛ چنان‌که پیامبر(ص) این‌گونه بود.(ق، آیات 38 و 39)

4. اعتقاد به قضا و قدر الهی: از نظر آموزه‌های قرآن، همه هستی بر اساس مقدرات کلی که به عنوان حکمت و مشیت الهی مطرح است سامان یافته است. 

مقدرات الهی در قالب قضای جزیی اتفاق می‌افتد و اگر اراده الهی در قضای جزیی نباشد، هیچ چیزی اتفاق نمی‌افتد به طوری که اگر مقدر الهی سوزاندن آتش باشد، اگر اراده الهی بر عدم آن باشد، آتش در قضای جزئی نمی‌سوزاند و هیچ اتفاقی در مسئله‌ای خاص و قضیه‌ای جزئی اتفاق نمی‌افتد؛ چنان‌که آتش بر حضرت ابراهیم(ع) این‌گونه شد.

(انبیاء، آیه 69)

 باور و اعتقاد به قضا و قدر الهی در کلی و جزیی موجب می‌شود که انسان همه امور را از جانب خدا بداند و بر این اساس هیچ جزع و فزع در حوادث نداشته باشد و صبر نماید؛ چنان‌که پیامبر(ص) با همین اعتقاد اسوه صبر و شکیبایی بود.(روم، آیات 58 تا 60؛ طه، آیات 128 تا 130)

5. توجه به سنت‌های الهی: سنت‌های الهی همان قوانین حاکم بر هستی است که در چارچوب حکمت و مشیت الهی نظم یافته است. توجه انسان به سنت‌های الهی از جمله سنت‌های ابتلاء، فتنه، استدراج و امهال و مانند آنها موجب می‌شود که به هنگام اطاعت و معصیت و مصیبت راه صبر را درپیش گیرد و جزع و فزع نکند؛ چنان‌که اعتقاد حضرت(ص) به سنت استدراج موجب شد تا در برابر کفر و اذیت و آزار حق‌گریزان و حق‌ستیزان صبر و شکیبایی کند.(قلم، آیات 44 تا 48)

6. اعتقاد به حسابرسی قیامت: از عوامل بسیار موثر در صبر و شکیبایی، اعتقاد انسان به قیامت و حسابرسی آن است. این اعتقاد موجب می‌شود که انسان در سه گانه اطاعت و معصیت و مصیبت صبوری کند و مشکلات و تکالیف را بپذیرد واز معصیت پرهیز کرده و نسبت به معصیت دیگران نیز با استقامت و صبر برخورد کند و مصیبت‌ها را تحمل کند. بر اساس آیات بسیاری پیامبر(ص) به سبب همین اعتقاد و توجه است که بسیار صبور بود و همین مسئله نیز موجب می‌شود تا آن حضرت به سبب آگاهى به احوال دشمنان در قیامت، نسبت به اذیت و آزارهای آنان شکیبایى کند.(روم، آیات 55 تا 60؛ مدثر، آیه 10؛ غافر، آیات 70 تا 77)

7. آگاهی به فرجام بدکاران: آگاهی انسان نسبت به فرجام بدی و بدکاران موجب می‌شود که نه تنها خود این‌گونه نباشد بلکه نسبت به بدکاران آستانه تحمل و بردباری‌اش را بالا برد و جزع و فزع نکند؛ زیرا می‌داند که دیر یا زود هر بدکاری مجازات خواهد شد و نتیجه عمل بد خویش را خواهد دید.

(طه، آیات 128 تا 130؛ احقاف، آیه 35)

8. اعتقاد به وعده الهی: خدا در آیات بسیاری وعده‌هایی به بشر داده است که از جمله آنها مجازات و کیفر بدکاران در دنیا و آخرت(همان)، تضمین روزی (طه، آیه 132)، پیروزى و فرجام خوب اهل تقوا(هود، آیه 49)، کیفر کافران معاند(احقاف، آیات 34 و 35)، غلبه حق و حقانیت اسلام بر کفر و باطل

(انعام، آیه 34؛ هود، آیه 115، نحل، آیات 127 تا 130؛ روم، آیه 60) و مانند آنهاست. همین امر موجب می‌شود که انسان در برابر مشکلات و مصیبت‌ها و معصیت‌ها و انجام تکالیف و وظایف صبور باشد و استقامت ورزد و کوتاه نیاید و جزع و فزع نکند.

9. توحید مطلق: انسانی که معتقد است که صفر تا صد هستی در دست خدا است و او ولایت تمام دارد، دیگر گرایشی به شرک نخواهد داشت و امیدی به اهل شرک نمی‌بندد و در مشکلات، تنها به خدا مراجعه کرده و با صبر بر هر کاری از خدا فرجام نیک را می‌خواهد.(مریم، آیه 65)

آثار صبوری پیامبر(ص)

از نظر قرآن، پیامبر(ص) به سبب همین باورها از عنایت خاص الهی برخوردار شده و صبر ایشان در اوج کمال قرار گرفت. هر کسی بخواهد چنین باورهایی داشته باشد و از آثاری که پیامبر(ص) از آن بهره‌مند شده، برخوردار شود و با بهره‌گیری از صبری در سطح پیامبر(ص) از همان آثار سود برد. از جمله این آثار می‌توان به امدادهای غیبی الهی(انعام، آیه 34؛ نحل، آیات 127 و 128؛ روم، آیه 60؛ غافر، آیه 55)، جلب محبت و برطرف شدن دشمنی‌ها (فصلت، آیات 34 و 35)، دستیابى او به مقام رضا(طه، آیه 130)، قرار گرفتن در زمره محسنان(هود، آیه 115)، فرجام نیک (هود، آیه 49؛ طه، آیه 132)، دستیابی به خصلت نیکی کردن در برابر بدی دیگران یعنی دستیابی به مقام ایثار و اکرام(فصلت، آیات 34 و 35) اشاره کرد.

لازمه یک صبر کامل این است که انسان در برابر تکالیف و وظایف الهی صبر داشته باشد و همه سختی‌های آن را تحمل کند مانند سختی جهاد و روزه و مانند آنها

(هود، آیات 114 و 115؛ طه، آیات 130 تا 132؛ ق‌، آیه 39)، ونیز باید در برابر معصیت دوستان و دشمنان صبوری کند(فصلت، آیات 34 و 35؛ معارج، آیات 1 تا 5؛ مزمل، آیه 10)؛ و نسبت به مصیبت‌ها و احکام الهی و قضا و قدر نیز شکیبایی به خرج دهد.

(قلم، آیه 48؛ انسان، آیه 24؛ یونس، آیات 108 و 109) آیات بسیاری در قرآن به این سه گانه صبر اشاره دارد که پیامبر(ص) آن را به نحو احسن به کار گرفت تا بتواند اسوه صبر و شکیبایی باشد. پس با شناخت این دسته از آیات و بهره‌گیری از شیوه و سبک زندگی پیامبر(ص) می‌توان به چنین فضیلت و خصلتی دست یافت که انسان را به بالاترین سطح انسانیت می‌رساند.