درس‌هایی که هدف نهایی نهضت را مشخص کرد
دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان
حضرت امام خمینی در روز چهارشنبه اول بهمن ماه 1348 برابر با 13 ذی‌قعده 1389 هجری قمری، بحث حکومت اسلامی را تحت عنوان ولایت فقیه در مسجد شیخ انصاری در بازار نجف آغاز کردند. این برای نخستین بار بود که در آن سال‌ها مباحث سیاسی اسلام، به‌صورت درس حوزه‌ای مطرح می‌شد و از فراز منبر و در کلاس درس، دسیسه‌ها و نقشه‌های کهنه استعمار افشا و روشن می‌گردید و در ضمن بازگویی حقایق اسلام و سیاست و قوانین اجتماعی آن، اجرای این قوانین منوط به برقراری حکومت اسلامی اعلام می‌شد.
بدین ترتیب جوّ سنگین و رخوت‌آلود حوزه نجف شکست، خواب آرام برخی محصلین و مدرسین آن به‌هم ریخت و آرامش استعمارگران را به هراس و اضطراب مبدل ساخت. حالا مرجع تقلید آگاه و مبارزی که پایه‌های یکی از وابسته‌‌ترین رژیم‌های دیکتاتوری عالم را به لرزه درآورده بود، در درس خود چنین می‌گفت:
«...نقشه آن است که ما را عقب نگه دارند و به همین حالی که هستیم و زندگی نکبت باری داریم، نگه دارند تا بتوانند از سرمایه‌های ما، از مخازن زیرزمینی و روزمینی ما استفاده کنند، ما گرفتار و بیچاره بمانیم... اینها نقشه‌هایی است که دامنه‌اش حتی به حوزه‌های دینی و علمی رسیده است که اگر کسی بخواهد راجع به حکومت اسلام و وضع حکومت اسلامی صحبتی بکند، باید با تقیه صحبت کند.... این موج همان تبلیغات است که کار را به آنجا رسانده است که حالا محتاجیم که زحمت بکشیم که اثبات کنیم که اسلام هم قواعد حکومتی دارد. درست توجه کنید، همان طور که آنها بر ضد شما اسلام را بد معرفی کردند، شما هم اسلام را آن‌طور که هست معرفی کنید، قوانین اسلام را بنویسید، فوائدش را بنویسید و منتشر کنید، خودتان را درست کنید. شما باید حکومت اسلامی تشکیل دهید. خیال نکنید ما نمی‌توانیم، استعمارگران از 300-400 سال پیش زمینه تهیه کردند، از صفر شروع کردند تا به اینجا رسیدند، شما هم از صفر شروع کنید...»1
حجت‌الاسلام محمدحسن رحیمیان که در آن دوران در دفتر امام در نجف اشرف حضور داشت، در این باره گفته است:
«... یکی از مهم‌‌ترین کارهایی که حضرت امام در طول مدت اقامت در نجف کردند، مطرح کردن بحث ولایت فقیه بود. در واقع شالوده حکومت اسلامی را از بعد نظری تبیین کرده و در اذهان جا انداختند. در آن زمان فقط مبارزه با شاه مطرح بود. اما این مبارزه با شاه تا کی و تا کجا؟... چندین مسئله اذهان را به خود مشغول کرده بود؛ اول مسئله اسقاط شخص شاه مطرح بود و بعد خاندان سلطنتی و بالاتر از آنها اسقاط حکومت شاهنشاهی که ریشه 2500 ساله در کشور داشت. این سؤال مطرح بود که حالا اگر مبارزه به آن نقطه نهایی رسید و رژیم ساقط شد، جای آنچه نظام و حکومتی می‌آید؟ هیچ‌کس تصور این معنا را نداشت. امام از بعد نظری بحث حکومت اسلامی را مبتنی بر عقل و نقل و اسلام و قرآن تبیین کردند...»2
درواقع حضرت امام خمینی با درس‌های ولایت فقیه و طرح حکومت اسلامی از یک طرف هدف تاکتیکی نهضت یعنی سرنگونی رژیم شاه را مشخص کردند و از طرف دیگر جایگزین آن و برنامه نهضت پس از سرنگونی طاغوت را نیز به وضوح بیان نمودند. این در حالی بود که بسیاری از انقلابیون پیرو ایشان هم چندان از هدف نهایی نهضت چشم‌انداز روشنی نداشتند و تصور نمی‌کردند که پس از سقوط حکومت پهلوی چه اتفاقی می‌افتد و چه مسیری از سوی رهبری نهضت دنبال می‌شود.
حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی مورخ انقلاب اسلامی و از یاران امام در نجف درباره درس‌های حکومت اسلامی اظهار داشته است:
«... تا روزی که طرح حکومت اسلامی از جانب امام مطرح نشده بود، کم نبودند کسانی که از هدف نهایی امام اطلاع نداشتند. بعضی‌ها فکر می‌کردند که اگر شاه به قوانین اسلام احترام بگذارد، قوانین ضد اسلامی را ملغی اعلام بکند، امام قبول کرده و کنار آمده و دست از مبارزه برمی دارند. بعضی‌ها فکر می‌کردند که هدف امام تنها سرنگونی شخص شاه است و اگر یک کودتایی انجام شده و شاه کنار برود، امام قانع خواهند شد. اما وقتی بحث حکومت اسلامی مطرح شد، هدف نهایی برای همه کاملا مشخص شد که چیست...»3
درس‌های ولایت فقیه امام در نجف برای نخستین بار برنامه مدون یک نهضت اسلامی را در تاریخ معاصر طرح کرد، در حالی که تقریبا هیچ تصوری مبنی بر برپایی یک حکومت اسلامی آن هم نه در سطح یک اسم و عنوان، بلکه براساس قوانین و ضوابط اسلامی که از قرآن و کتب حدیث و فقه برداشت شود، وجود نداشت.
مرحوم آیت‌الله نصرالله شاه آبادی هم که در نجف در خدمت امام بود، در این باره اظهار داشته است:
«... امام در درس‌شان در رابطه با ولایت فقیه بحث کردند، البته مرحوم شیخ در مکاسب این بحث را دارد و مقدماتی را فراهم آورده ولی امام بحث مفصلی کردند، جزواتی هم از آن درس‌ها نوشته شد و بنده هم برخی از آنها را تحریر کردم و برای چاپ و توزیع دادیم و به‌صورت جزوات کوچکی پخش شد...»4
بیش از دو روز از طرح بحث حکومت اسلامی و ولایت فقیه نگذشته بود که روحانیت مبارز خارج کشور تصمیم گرفت، بحث مزبور را از نوار پیاده کرده و هرچه سریع‌تر تنظیم کند و به چاپ برساند تا برای توزیع در مراسم حج آن سال به مکه فرستاده شود. با جدیت و تلاش روحانیت مبارز و بسیج نیروی جوان و مبارز حوزه نجف، گروهی مسئول پیاده کردن نوارهای بحث، دسته‌ای مسئول امور چاپ و عده‌ای هم مسئولیت تنظیم و تدوین و تیتر‌گذاری آن را برعهده گرفتند. به این ترتیب کار به سرعت پیش رفت و فقط پنج روز از طرح بحث حکومت اسلامی گذشته بود که اولین جزوه آن شامل درس 1و 2 از چاپ بیرون آمد و موجب شگفتی و حیرت عموم شد.
حجت‌الاسلام سید حمید روحانی درباره پخش جزوات درس حکومت اسلامی امام گفته است:
«... بلافاصله هر دو درس در یک جزوه به چاپ رسید که در 6 جزوه تحت عنوان حکومت اسلامی یا ولایت فقیه به زبان فارسی و عربی منتشر شد و در عراق و لبنان، در مراسم حج در مکه مکرمه و مدینه منوره بین حجاج ایران و دیگر حجاج بیت‌الله‌الحرام توزیع شد و موجی آفرید. در طول قریب به 10 سال تا پیروزی انقلاب، طرح حکومت اسلامی در مجامع روحانی و محافل سیاسی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و بسیاری روی این موضوع کار کردند، بحث کردند، در منابر و در مساجد مطرح کردند و افراد برای پذیرش این جریان کاملا آماده شدند...»
رژیم شاه از طرح حکومت اسلامی شدیدا به وحشت افتاد و به گرفتن و زدن و بستن آنان که جزوات حکومت اسلامی یا نوار آن را با خود به ایران می‌آوردند و در تکثیر و توزیع آن همکاری داشتند، دست زد. با وجود این‌گونه فشارها و کنترل‌های ساواک، جزوه‌های حکومت اسلامی و نوارهای سخنرانی ولایت فقیه حضرت امام، توسط زائران خانه خدا و از راه‌های مختلف به ایران رسید و در سطح گسترده‌ای تکثیر و توزیع شد.
به سند ساواک در این باره توجه کنید:
«...از مرکز به کلیه ساواک‌های ایران
اخیرا خمینی در نجف سخنرانی نموده و گفتار وی به‌صورت جزوه و نوار به ایران آورده شده، از توزیع آن جلوگیری و عاملین را شناسایی و نتیجه را اعلام نمایند. ضمنا برخی از حجاج حامل جزوه مزبور می‌باشند.
رئیس اداره کل سوم ساواک – مقدم7/12/48»5
در گزارشی دیگر از ساواک به نقل از یکی از ماموران و جاسوسان محلی شان آمده است:
«...نوار سخنرانی خمینی در قم زیاد است و افرادی که اقامه دارند و در درس خمینی شرکت می‌کنند، سخنرانی وی را ضبط کرده‌اند...»6
ماموران ساواک، روحانیونی را که در سنگر مساجد و منابر درباره حکومت اسلامی سخن می‌گفتند، دستگیر و روانه سلول‌ها و شکنجه‌گاه‌ها و تبعیدگاه‌ها کرد. چاپخانه‌ها و مراکز نشر و چاپ را زیر نظر شدید قرار داد تا از انتشار جزوه‌های ولایت فقیه و متن درس‌های حکومت اسلامی که از نجف و مکه و بنادر حاشیه خلیج‌فارس به ایران می‌رسید، جلوگیری کند. به منازل علماء، روحانیون و یاران امام یورش برد تا نوارها و جزوه‌های حکومت اسلامی را کشف و ضبط نموده و دارندگان آن را مورد تعقیب و مجازات قرار دهد. اما علی‌رغم تمامی این بگیر و ببندها، جزوات حکومت اسلامی در سراسر ایران توزیع گردید.
طرح حکومت اسلامی از جانب حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) موجب جهشی نوین در نهضت اسلامی مردم ایران شد و انقلاب اسلامی را دهها سال به جلو راند. مسائل و مطالب مطرح شده در این دروس، علاوه‌بر اثبات وجوب حکومت اسلامی، دستورات قاطع و لازم‌الاجرای دینی از جانب ولایت امر برای همه مسلمانان مبارز و انقلابیون بود که پس از گذشت بیش از 7 سال از آغاز نهضت و پشت‌سر گذاردن فراز و نشیب‌های سخت و دشوار، چشم‌انداز امیدبخشی برایشان ترسیم نماید. با این چشم‌انداز مرحله نوینی از نهضت امام آغاز گشت که برخی مورخین و کارشناسان، آن را «سال‌های رویش انقلاب» نامیده‌اند.
جزوات حکومت اسلامی در سال 1356 به دلیل ممنوعیت و حساسیت‌های ساواک، در کتابی با جلد سفید و بدون هیچ نام و نشان تحت عنوان «نامه‌ای از امام موسوی کاشف‌الغطاء» منتشر شد که در ایام اوج‌گیری نهضت طی سال‌های 56 و 57 در سطح وسیعی دست به دست شد و الهام‌بخش و انگیزه مبارزه برای بسیاری از جوانان و دانشجویان گردید.
______________________
1- نامه‌ای از امام موسوی کاشف الغطاء- نجف اشرف- 1356 2- مجموعه مستند «راز یک نقش»- قسمت هجدهم: ولایت فقیه یا طرح حکومت اسلامی- شبکه خبر- خرداد 1388 3- همان 4- همان
5- نهضت امام خميني- جلد 2- سيد حميد روحاني- انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی- صفحه 707 6- همان