پرسش:

اینکه فرموده‌اند: «قلب انسان حرم خدا است و در آن غیر خدا را جای ندهید» به چه معنا است و اصولاً چگونه می‌توان قلب را از ورود غیر خدا مصون و محفوظ نگه داشت؟

پاسخ:

قلب و کارکردهای آن

واژه قلب به صورتهای مختلف در قرآن کریم به کار رفته است، ولی از نظر کثرت استعمال مرتبه آن بعد از نفس قرار دارد. 

به طور کلی می‌توان گفت که غالباً مفهوم و معنای قلب در قرآن به جای مفهوم وجدان و عقل آدمی به کار رفته، ‌و به همین سبب قلب، به عنوان محور و اساس فطرت سلیم و کانون عواطف گوناگون اعم از عواطف خوشایند و یا ناخوشایند معرفی شده است.

کلمه قلب در قرآن به چهار وجه آمده است:

1- وجه نخست اینکه قلب به معنی دل است. چنان‌که خداوند می‌فرماید: «فان یشاالله یختم علی قلبک» یعنی فؤادک اگر خدا خطایی از تو ببیند راه ورودی وحی را به قلبت می‌بندد (شوری- 24)

2- وجه دوم اینکه قلب به معنی خرد است، چنان‌که خداوند می‌فرماید: «ان فی ذلک لذکری لمن کان له قلب» یعنی عقلاً، همانا در این همه درس عبرتی است برای آنهایی که ذهنی باز دارند یا سرا پا گوش می‌دهند. (ق- 37)

3- وجه سوم اینکه قلب به معنی رأی است. چنان‌که خداوند می‌فرماید: «تحسبهم جمیعاً و قلوبهم شتّی» یعنی رأیهم شتّی گمان می‌کنی آنها با هم هستند در حالی که آرایشان پراکنده است (حشر- 14)

4- وجه چهارم اینکه قلب به معنی بازگردانیدن است. چنان‌که خداوند می‌فرماید: یعذب من یشاء و یرحم من یشاء و الیه تقلبون» یعنی والیه تردون، هر که را مستحق عذاب بداند مجازات می‌کند و هر که را لایق ترحم بداند، می‌آمرزد. چون آخر عاقبت شما فقط به خدا ختم می‌شود. (عنکبوت- 21) و از این معنا در قرآن بسیار است. (وجوه قرآن، دکتر مهدی محقق، ص 239)

همچنین قلب در قرآن به مفاهیم زیر آمده است:

1- قلب به مفهوم کانون فطرت سلیم: روزی که مال و فرزندان سودی نمی‌رساند مگر آنکه خدای را با دلی سالم و روانی پاک ملاقات کند (شعراء- آیات 88 و 89)

2- قلب به معنی کانون تفکر، استدلال و ایمان، و آنکه به خداوند ایمان دارد،‌خداوند دل او را رهبری می‌کند (تغابن- 11)

3- قلب به مفهوم کانون آلودگی‌ها: شهادت را کتمان نکنید،‌و اگر کسی آن را کتمان کند،‌قلبش گنهکار است (بقره- 283)

4- قلب به عنوان کانون عواطف گوناگون: در دلهای کسانی که او را پیروی کردند،‌مهر و رحمت قرار دادیم. (حدید- 27)

5- قلب به مفهوم کانون حسرت و تأسف: تا خداوند آن را حسرتی در دلهایشان قرار دهد. (آل عمران- 156)

لزوم نگاهبانی قلب

بزرگان،‌ و عرفا و دانشمندان اخلاق نگاهبانی دل را راز و رمز رسیدن به کمالات دانسته‌اند. نظارت بر اینکه چه چیزهایی وارد قلب می‌شود و دل خانه و جایگاه چه مسائلی می‌شود، زمینه‌ساز تهذیب نفس و رسیدن به طهارت درونی است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «القلب حرم الله، فلاتسکن حرم الله غیر الله» دل حرم خدا است. 

پس در این حرم خدا غیر خدا را ساکن مکن (جامع الاخبار، ص 185) ای حدیث دل را حرم خدا شمرده است. 

بنابراین در این حریم مقدس و حرم متعالی، هوس، کینه، بت، شرک، جاذبه‌های دنیوی و وسوسه‌های شیطانی، نباید جایی داشته باشد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: خداوند در روی زمین ظرفهایی دارد که عبارت است از این دلها و بهترین این ظرفها نزد خدا، دلی است که نسبت به برادران نازک‌تر و از گناهان پاک‌تر و در راه خدا استوارتر باشد. 

(میزان الحکمه، ح 16913) آری اگر این دل آلوده شود، معارف ناب الهی در آن وارد نمی‌شود.

 اگر قلب تیره و تار باشد، ‌نور حقیقت در آن نمی‌تابد. وقتی دل جایگاه خدا می‌تواندباشد و این آثار و برکات مادی و معنوی را برای انسان به ارمغان بیاورد،‌چرا باید مأمن و مأوای ابلیس گردد؟ لازمه این کار نگاهبانی از ورودی‌های غیر الهی به قلب می‌باشد.