پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام، آیا زندگانی فردی انسان اصالت دارد یا زندگی اجتماعی او و یا قول جمع که ترکیبی از هر دو دیدگاه است؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سوال به هر سه دیدگاه به نحو اجمال پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم:

انطباق دیدگاه سوم با آموزه‌های وحیانی

جامعه در حالی که برای خود قوانین و روندی دارد، ولی یک قسمت از آن قوانین مربوط به پایه آگاهی افراد تلاشگر و سختکوش است که می‌توانند در پرتو آگاهی از قوانین حاکم بر جامعه مسیر آن را دگرگون سازند. بنابراین هر دو دیدگاه اصالت فردی و جمعی در حد افراط و تفریطند و باید به اصالت تلفیقی و آمیخته فرد و جامعه معتقد گردید. و این دیدگاه سوم با آموزه‌های وحیانی اسلام تطابق پیدا می‌کند. اسلام از یک‌طرف به تزکیه نفس و تهذیب اخلاق و به عبادت‌های فردی و نیایش‌های شخصی دعوت می‌کند و پیوسته بر حالت انتخاب‌گری انسان تکیه می‌کند و می‌فرماید: «لایضرکم من ضل اذا اهتدیتم» گمراهی دیگران به حال شما که خواهان هدایت هستید ضرر و زیان نمی‌رساند. (مائده- 105) و هرگز نباید به بهانه اینکه وضع فرد تابع وضع جامعه و عموم مردم است از پاکسازی و تهذیب نفس خود در محیط‌های آلوده غفلت ورزید. در روز رستاخیز به گروه‌های تحت سلطه و مستضعف که طبعا تحت تاثیر عوامل سلطه‌گر قرار می‌گیرند و به انحرافاتی کشیده می‌شوند، خطاب می‌شود کجا بودید که تا این حد آلوده شدید. آنان می‌گویند: ما جزو مستضعفان و افراد زیر سلطه بودیم آنگاه خطاب می‌رسد: «الم تکن ارض‌الله واسعه فتهاجروا فیها» مگر سرزمین خدا وسیع نبود که به نقاط دیگری مهاجرت کنید.(نساء- 97) از طرفی این آیه به صراحت بیشتری نقش افراد را در تغییر سرنوشت خودشان بیان می‌کند «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم» همانا خداوند سرنوشت هیچ ملتی را تغییر نمی‌دهد مگر آنکه خودشان رفتارشان را تغییر دهند.(رعد- 11) بنابراین آیات مذکور و نظایر آن به سرنوشت‌ساز بودن خود بشر و به آزادی و انتخابگری او تصریح می‌کند از این جهت که نمی‌توان شخصیت افراد را در جامعه به تمام معنا هضم و نابود شده اندیشید! از سوی دیگر اسلام عوامل اجتماعی را در زندگی فرد موثر دانسته و به پاکسازی محیط از طریق امر به معروف و نهی از منکر دعوت کرده و هشدر می‌دهد. «واتقوا فتنه لاتصیبن الذین ظلموا منکم خاصه» از عذاب و بلایی بترسید که تنها دامنگیر افراد ستمگر نمی‌شود بلکه کسانی را که دست ستمگر را باز گذارده‌اند نیز شامل می‌شود.(انفال- 25) یا در روایتی از پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته» همه شما فرمانروایید و همگی در برابر رعیت خود مسئول خواهید بود.(بحارالانوار، ج 57، ص 38)

و در روایتی دیگر امام علی(ع) در وصیتش به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می‌فرماید: امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدکاران شما بر شما مسلط می‌شوند. آنگاه دعا می‌کنید و دعایتان مستجاب نمی‌شود.(همان، ج 100، ص 90) بنابراین اگر اراده افراد اسیر و تحت سیطره اراده جامعه است، دیگر دعوت به چنین کوشش‌ها و اصلاح‌طلبی‌ها بی‌معنا خواهد بود. در جامعه‌شناسی اسلامی باید جامعه را جامعه انتخابگر که اراده انسان‌ها در شکل دادن به خصوصیت آن کاملا موثر است نامید و در عین اینکه شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و سیاسی در شکل‌گیری آن کاملا تاثیر دارد، آگاهی و کوشش و تلاش افراد نیز در انتخاب راه و هدف موثر می‌باشد و تمام پیامبران با توجه به صفت انتخا‌ب‌گری انسان می‌فرمودند: «کل نفس بما کسبت رهینه» فرود در گرو اعمال خویش است (مدثر- 38) لذا به خاطر حریت و آزادی که فرد در انتخاب راه خود دارد، جوامع بشری نیز از نظر قرآن، جامعه‌های کاملا آزاد و مختار است و مسئول کارهای خود می‌باشد. چنانکه در قرآن می‌فرماید: «تلک امه قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم» این حال امت پیشین است برای او است کارهایی که کرده و برای شما است کارهایی که کرده‌اید. (بقره-134)

ترکیب جامعه چگونه است؟

سوال اصلی در دیدگاه تلفیقی که از نظر اسلام فرد و جامعه هر دو واقعیت و اصالت دارند این است که نحوه غیبت جامعه و ترکیب و وجود حقیقی آن چگونه قابل توجیه است؟ در اینجا چهار دیدگاه مطرح است که به نحو اجمال به آنها می‌پردازیم:

1- ترکیب حقیقی شیمیایی

مقصود از ترکیب حقیقی این است که اجزای یک مرکب در یکدیگر تاثیرگذارند و پدیده‌ای جدید با ماهیتی جدید پدید آید و اجزا بر اثر ترکیب و ادغام در یکدیگر شخصیت و آثار خود را از دست بدهند و همگی از ذات و اثر در یکدیگر و وجود مرکب حل شوند.

2- ترکیب حقیقی صناعی

در ترکیب صناعی که خود یکی از اقسام ترکیب حقیقی است، اجزای آن همانند یک دستگاه ماشین مکانیکی برخلاف ترکیب حقیقی شیمیایی استقلال خود را از دست نمی‌دهند و شخصیت هر جزئی در یک ترکیب و مجموعه صناعی در جای خود محفوظ است و تغییر ذات و ماهیت نمی‌دهند.

3- ترکیب اعتباری

این نوع ترکیب در ذهن انسان اعتبار می‌شود و به همین لحاظ اجزای مستقل در خارج را یک شیئی واحد به حساب می‌آورد. و آنچه را که در خارج از اعتبار ذهنی قائل است اصالت اجزاء و افراد هر شیئی می‌باشد، و ترکیب اعتباری وجود خارجی پیدا نمی‌کند!

4- دیدگاه قرآن کریم

براساس این دیدگاه می‌توان گفت که وحدت جامعه و ترکیب آن از نوع ترکیب حقیقی است و نه ترکیب اعتباری و نه ترکیب صناعی و نه ترکیب شیمیایی،‌ بلکه ترکیبی است که در نوع خود مشابهی ندارد و عناصر ترکیب شونده تن افراد نیست، بلکه اندیشه‌ها، عاطفه‌ها، خواسته‌ها و اراده‌ها و بالاخره ترکیب فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، مذهبی و تربیتی است و یک چنین ترکیبی دو مرکبات مشابه ندارد. در نتیجه این ترکیب حقیقی و ارگانیکی، جامعه روح واحدی پیدا می‌کند که یک پدیده نو و شخصیت فرهنگی جدید است که شعور، وجدان، اراده و خواست تازه‌ای پیدا می‌کند و بر کل افراد جامعه حکومت می‌کند.