ضرورت‌های مرزبندی با دشمنان از نگاه قرآن
منصور حسینی
از اصول اساسی سیاست خارجی نظام سیاسی دینی، تبری جویی از دشمنان است. اصل «تبرّی» از اصول بسیار مهمی است که در آموزه‌های اسلام در کنار اصل «تولّی» به عنوان اصول دهگانه اسلام مطرح است. امت و نظام سیاسی آن، باید نسبت به ولایت الهی و مظاهر آن پایبندی داشته و آن را در قول و فعل نشان دهند؛ همچنین نسبت به طاغوت و نظام‌های استکباری که دشمن اسلام و مسلمین و نظام سیاسی ولایی هستند، تبری جسته و از آنان در قول و فعل دوری جویند. در حقیقت، از مهم‌ترین شاخصه‌های ایمان‌آوری و حرکت در مسیر نظام سیاسی ولایی، توجه به اصل تولی و تبری است. از آنجا که تا تبری انجام نگیرد و مرزهای خودی از غیر خودی جدا نشود، هر آینه امکان تحقق فتنه وجود دارد و زمینه برای متشابهات و شبهات فراهم می‌آید، باید در گام نخست نفی انجام شود و تبری صورت گیرد تا در گام بعد بتوان سخن از تولی و ولایت الهی داشت.
به نظر می‌رسد که بسیاری از فتنه‌ها در جامعه به سبب عدم توجه به مرزبندی میان خودی و غیر خودی و حق و باطل است؛ زیرا اگر مرزبندی شفافی وجود نداشته باشد، فرصت تحقق حالت برزخی و خاکستری فراهم شده و جا برای شبهات و متشابهات و فتنه‌ها باز می‌شود. از همین روخداوند بر موضع‌گیری شفاف و روشن تاکید دارد تا دو جبهه حق و باطل و در عرصه سیاسی، ولایت الهی و ولایت طاغوتی مشخص دیده و متمایز شود. اصولا «بیان» که ساختار اصلی و اساسی قرآن را شکل می‌دهد و خداوند قرآن را «تبیان» هر چیزی دانسته است، چیزی جز جدا شدن و مرزبندی شفاف نیست؛ زیرا واژه بیان از «بون» به معنای جدا کردن آمده است؛ وقتی انسان مطلب را به روشنی می‌گوید، راستی را از دروغ، خوب را از بد، درست را از نادرست جدا می‌کند. از همین رو این جدا‌سازی در کلام و تبیین حقایق را بیان گفته‌اند. بر همین اساس خداوند نه تنها قرآن را بارها به عنوان «بیان» معرفی می‌کند، بلکه پیامبر(ص) را نیز به عنوان شاهد و شاخصی مطرح می‌کند که این جدا‌سازی حق و باطل، خیر و شر، خوب و بد، نیک و زشت و مانند آن را در قول و فعل خود نشان می‌دهد و اسوه حسنه و شاخص نیکی برای جامعه بشری می‌شود.(احزاب، آیه 21) خداوند در آیه 81 سوره نحل درباره این ویژگی قرآن و پیامبر(ص) می‌فرماید: (به یاد‌آورید) روزی را که از هر امتی، گواهی از خودشان بر آنها برمی‌انگیزیم؛ و تو را گواه بر آنان قرارمی‌دهیم! و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است!.
بنابراین، از مهم‌ترین اصول اسلامی، بیان و جدا‌سازی و مرزبندی شفاف بین حق و باطل از جمله ولایت طاغوتی و ولایت الهی است. این مهم در قالب تولی و تبری انجام می‌شود.
مرزبندی شفاف میان ولایت الهی و طاغوتی
قرآن و آموزه‌های اسلام تاکید دارند که مرزبندی میان حق و باطل باید در همه زمینه‌ها انجام شود. این مرزبندی در حوزه رفتار سیاسی، باید میان ولایت الهی و طاغوتی از سوی مسلمانان انجام گیرد و شاخص‌ها به گونه‌ای تعریف شود که کسی گرفتار فتنه و شبهه و تشابه نشود.
خداوند در آیات قرآن، بر آن است تا شاخص‌ها را به گونه‌ای تعریف کند که این مهم در عمل و رفتار اجتماعی و سیاسی امت، به سادگی و آسانی انجام گیرد و حجت بر ایشان تمام شود. در حقیقت هر کسی در هر مرتبه و درجه از سطح فهم و ادراک و بصیرت بتواند به آسانی با شاخص‌های حق و ولایت الهی آشنا و آن را به کارگیرد و با شناخت نسبت به شاخص‌های ولایت طاغوتی از آنان تبری جوید و دوری کند.
تبری به عنوان یک اصل و شاخص ایمانی و رفتاری باید در تمام ابعاد زندگی مسلمانان از جمله ابعاد سیاسی خودنمایی کند؛ یعنی تبری از دشمنان به گونه ای، نماد هویت ساز و هویت بخش مسلمانی است؛ همان طوری که مساجد در بلاد اسلامی نمادی از هویت اسلامی است، اعلان تبری و دوری جستن در قول و فعل باید به گونه‌ای باشد که در ظاهر به عنوان نماد هویتی مسلمانان و نظام سیاسی اسلام دیده شود.
واژه تبرّى از واژه «برأ» به معنای دورى جستن از چيزى است كه همنشينى با آن خوشايند و پسنديده نيست.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص121، «برأ».) این تبری و دوری جستن از نظر قرآن باید نسبت به همه نمادهای باطل از شرک گرفته تا زشتی‌ها و بدی‌ها تا ولایت طاغوتی انجام گیرد. خداوند بارها با استفاده از «برائت» و مشتقّات آن و نیز عباراتى كه بر بيزارى دلالت دارد، بر آن است تا امتی را تربیت کند که هویت مستقل داشته باشند؛ زیرا فقدان هویت مستقل زمینه‌ساز بحران فتنه‌ها و آمیختگی حق و باطل می‌شود و قدرت تشخیص را به‌ویژه از توده‌های مردم سلب می‌کند.
تبری و برائت جویی از کافران و مشرکان و دشمنان و مرزبندی شفاف، از اصول اساسی اسلام است. این مرزبندی باید در همه ابعاد انجام گیرد. اگر امت نتواند مرزبندی شفافی داشته باشد، احتمال گرایش به شرک و کفر و پذیرش ولایت طاغوت فراهم می‌شود. از این رو پیامبران مامور بودند تا به طور شفاف سخن بگویند و هر گونه نمادهای شرک و کفر و ولایت طاغوتی را از خود و جامعه دور سازند. سخن و فعل نخست آنان، بندگی خدا و عبادت او و نفی هر گونه شرک و شریک برای خدا است.(مائده، آیات 72 و 117؛ اعراف، آیه 73) خداوند می‌فرماید: در حقيقت در ميان هر امتى فرستاده اى برانگيختيم تا بگويد: خدا را بپرستيد و از طاغوت بپرهيزيد.(نحل، آیه 36)
پس همه پیامبران در همه شرایع آسمانی به اشکالی به این مهم فرمان داده و خود عمل کرده‌اند. آنان نه تنها دعوت به توحید و ولایت الهی می‌کردند، بلکه به طور شفاف از هر گونه شرک و ولایت طاغوتی تبری می‌جستند. پس اصل تولی و تبری از مهم‌ترین اصولی است که آنان به آن دعوت می‌کردند و مامور به ابلاغ و عمل بدان بودند.
حضرت ابراهیم(ع) اسوة مؤمنان در تبرّی و تولی
خدا در قرآن، حضرت ابراهیم(ع) را به عنوان اسوه نیک برای تولی و تبری مطرح کرده و می‌فرماید: قطعا براى شما در پيروى از ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست؛ آنگاه كه به قوم خود گفتند: ما از شما و از آنچه به جاى خدا مى پرستيد بيزاريم؛ به شما كفر مى ورزيم و ميان ما و شما دشمنى و كينه هميشگى پديدار شده تا وقتى كه فقط به خدا ايمان آوريد... پروردگارا! ما را وسيله آزمايش و آماج آزار براى كسانى كه كفر ورزيدهاند، مگردان! و بر ما ببخشاى كه تو خود تواناى سنجيده كارى. قطعا براى شما در پيروى از آنان سرمشقى نيكوست یعنی براى كسى كه به خدا و روز بازپسين اميد مى بندد و هر كس روى برتابد بداند كه خدا همان بى نياز ستوده صفات است (ممتحنه، آیات 4 تا ۶)
خداوند در این آیات بیان می‌کند، مومنان باید از حضرت ابراهیم(ع) و مومنان در این امر شایسته و نیک پیروی کنند و میان خود و دشمنان مرزبندی شفافی داشته و به صراحت اعلام برائت کنند و تبری بجویند. به این معنا که در قول و فعل باید این‌گونه باشند. این تبری باید به گونه‌ای باشد که حتی دوستان و مومنان از آن آگاه و دشمن در جریان قرار گیرند. از همین رو حتی پیامبران، خدا و امت خویش را درباره تبری‌جویی از دشمنان گواه می‌گرفتند.(هود، آیه 54)
ارزش و اهمیت تبری به‌ویژه در حوزه عمل سیاسی و اجتماعی تا جایی است که خداوند همایش بین‌المللی حج را به عنوان مهم‌ترین زمان تبری جویی از دشمنان قرار داده است تا همه مومنان بتوانند با حضور در یک اجتماع بزرگ مرزبندی شفافی میان خود و دشمنان داشته باشند. خداوند می‌فرماید: و [اين آيات] اعلامى است از جانب خدا و پيامبرش به مردم در روز حجّ اكبر كه خدا و پيامبرش در برابر مشركان تعهّدى ندارند [با اين حال] اگر [از كفر] توبه كنيد آن براى شما بهتر است و اگر روى بگردانيد پس بدانيد كه شما خدا را درمانده نخواهيد كرد؛ و كسانى را كه كفر ورزيدند از عذابى دردناك خبر ده.(توبه، آیه ۳) بر پايه رواياتى كه از ائمّه معصومين(ع) رسيده است، روز حج اكبر، دهم ذيحجّه است. (تفسير نورالثقلين، ج2، ص 185- 186)
خداوند در آیه 54 سوره هود می‌فرماید:ابراهیم گفت: به راستی گواه می‌گیرم خدا و شهادت بدهید که من از آنچه شما بدان شرک می‌ورزید، برائت می‌جویم. در این آیه بصراحت نه تنها برائت را علنی می‌کند بلکه خود مردم را نیز گواه می‌گیرد که مرزبندی میان خود و آنها انجام داده است. در حقیقت مرزبندی باید شفاف و روشن باشد و باکی از این مرزبندی میان خودی و غیر خودی از سوی امت و نظام اسلامی نباشد.
چرا تبری؟
هر فعل و عمل مومن در ساختار نظام فقه اسلامی دارای احکامی از بایدها و نبایدها و شایدها و نشایدها است. مومنان باید نسبت به کنش‌های یکدیگر واکنش‌های مثبت و منفی در چارچوب ولایت متقابل و فریضه امر به معروف و نهی از منکر داشته باشند. این کنش‌ها و واکنش‌ها نسبت به ولایت الهی و مظاهر آن در حوزه عمل سیاسی در قالب تولی و نسبت به ولایت طاغوتی در قالب تبری انجام می‌گیرد.
بر اساس آموزه‌های قرآن، مهم‌ترین عامل و اساسی‌ترین عنصری که وظیفه تبری را بر مومنان واجب می‌کند، دشمنی شخص یا نظام سیاسی با خدا و آموزه‌های وحیانی است.(توبه، آیه 114؛ انعام، آیات 76 تا 78)
خداوند پذیرش ولایت طاغوتی و استکباری و حکومت سیاسی و قضایی آنان را مردود دانسته و از آن تبری جسته و از مومنان خواسته است تا تنها نسبت به ولایت و حکومت الهی تولی داشته و بر اساس آن عمل و رفتار کنند.(نساء، آیه 60) تولی به ولایت طاغوت و پشت کردن و پس زدن ولایت الهی و مظاهر آن، موجب خروج شخص از دایره ایمان و مومنان می‌شود.(آل عمران، آیه 23)
خداوند به شکل صریح‌تری در جای دیگر می‌فرماید: و مى گويند: به خدا و پيامبر او گرويديم و اطاعت كرديم؛ آنگاه دسته اى از آنها پس از اين اقرار، روى برمى گردانند؛ اما آنان مؤمن نيستند.(نور، آیه 47)
نشانه‌های تبری و مرزبندی
چنان‌که گفته شد، تبری از دشمنان و ولایت و حکومت آنان، یک وظیفه اسلامی و واجب شرعی است و باید همان طوری که مومنان با بیعت، تولی و اطاعت خود را نسبت به نظام سیاسی ولایی بیان می‌کنند، باید در قالب تبری با قول و فعل، برائت خود را از نظام سیاسی طاغوتی و دشمنان بیان کنند.
این عمل از سوی مومنان، نوعی هویت بخشی به نظام سیاسی اسلام و مسلمانان است؛ از این رو به عنوان یکی از اصول اساسی در اسلام و به‌ویژه سیاست خارجی نظام سیاسی ولایی تعریف شده است. بنابراین، باید به نمادها و نشانه‌هایی که موجب می‌شود تا دیگران به سادگی و آسانی از برائت و دوری جویی نسبت به آنان آگاه شوند، توجه ویژه‌ای مبذول داشت. اگر مسجد الحرام و کعبه، نمازهای پنج گانه، حج، روزه، جهاد و مانند آنها نمادهای هویت ساز و هویت بخش اسلام و مسلمانان است، تولی و تبری نیز از نمادهای اصلی هویت بخش به‌ویژه در حوزه عمل سیاسی و اجتماعی است.
از نظر قرآن اعلان برائت از دشمنان و نظام‌های طاغوتی و مستکبر باید علنی و شفاف با قول و فعل باشد. بر اساس آیه 4 سوره ممتحنه تجلّى برائت ازدشمنان و نظام طاغوتی، باید در انكار شخصيّت آنان و دشمنى علنى با آنها باشد.
به سخن دیگر، کینه و دشمنی باطنی و قلبی اساس تبری است ولی این تبری نسبت به دشمنان باید در قول و فعل به نمایش گذاشته شود و کینه باطنی به تنهایی کفایت نمی‌کند.(ممتحنه، آیه 4) از همین رو در آیات قرآن از واژه «قل» و مانند آنها استفاده شده تا بیزاری درونی و اعتقادی در قالب گفتاری و رفتاری به نمایش گذاشته شود. به عنوان نمونه خداوند به پیامبر(ص) می‌فرماید: بگو فقط خدا یکی است و من براستی از هر چه شما بدان شرک می‌ورزید، برائت می‌جویم.(انعام، آیه 19؛ هود، آیه 53 و 54؛ زخرف، آیه 26)
آثار تبری از دشمنان
از نظر قرآن، تبری مومنان از دشمنان و اعلام تنفر و انزجار و مرزبندی شفاف در قالب خودی و غیر خودی، آثار و برکاتی دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-۱دستیابی به علم الهی: تبری و برائت جویی از دشمن، از مصادیق تقوای الهی است که عامل دستیابی انسان به علم الهی می‌شود. این علم الهی شامل، علم به غیب و تاویل احادیث و بصیرت خاصی است که می‌تواند مرزهای حق و باطل را برای شخص شفاف کند و فرقان و جداکننده آنها باشد، به طوری که حقیقت را می‌تواند از عالم مثال و تمثیل به دست آورد.(یوسف، آیات 37 و 38؛ بقره، آیه 282؛ فرقان، آیه 29)
-۲رهایی از فتنه‌ها: اگر مسلمانان و نظام سیاسی اسلامی با دشمنان اسلام مرزبندی شفاف نداشته باشند و مرز خودی از غیر خودی شناخته نشود و مومنان و امت، از آنان دوری نجویند، احتمال ایجاد فتنه وجود دارد و همین موجب می‌شود تا زمینه برای بحران‌های اجتماعی و سیاسی و حتی عقیدتی فراهم آید.
-۳رهایی از حسرت: کسانی که تبری نمی‌جویند و مرزبندی شفاف ندارند، گرفتار حسرت خواهند شد. از نظر قرآن حسرت و ندامت در آخرت، نتيجه عدم تبرى از رهبران شرك و بت‌پرستى و نظام‌های استکباری است. پس برای رهایی از حسرت باید از آنان تبری جست. خداوند می‌فرماید: و (در این هنگام) پیروان می‌گویند: «کاش بار دیگر به دنیا برمی‌گشتیم، تا از آنها [= پیشوایان گمراه] بیزاری جوییم، آنچنان‌که آنان (امروز) از ما بیزاری جستند! (آری) خداوند این چنین اعمال آنها را به صورت حسرت‌زایی به آنان نشان می‌دهد؛ و هرگز از آتش (دوزخ) خارج نخواهند شد!.(بقره، آیه 167)
-۴رهایی از دوزخ: با نگاهی به آیه پیشین دانسته می‌شود که تبری از دشمنان و نظام طاغوتی همچون نظام فرعونی موجب رهایی انسان از دوزخ می‌شود؛ زیرا در آیه بیان شده که عدم تبری موجب می‌شود تا شخص به عنوان پیرو نظام طاغوتی وارد دوزخ شود؛ زیرا همان اندازه که تولی و تبعیت از نظام سیاسی ولایی لازم است، تبری از دشمنان و ایجاد مرزبندی با قول و فعل نیز لازم و ضروری است.
جالب اینکه بر اساس آیات 62 و 63 سوره قصص، رهبران و پیشوایان نظام طاغوتی و کفر و شرک، خود از پیروان خویش در روز قیامت تبری می‌جویند؛ زیرا می‌بینند اطاعت آنان خود مایه عذاب مضاعف آنها شده است.