پرسش:

پیامبر گرامی اسلام چگونه مخاطبان خود را به سوی حق دعوت می‌کردند و شیوه تبیین و استدلال‌های آن حضرت چگونه بود؟

پاسخ:

مخاطبان پیامبر(ص)

قرآن کریم مخاطبان اهل کتاب را به دو گروه تقسیم می‌کند: گروهی متعصب و قسی‌القلب که هم از نظر بینش دارای تعصب و حمیت باطلند، و هم از نظر منش و رفتار، گرفتار قساوت می‌باشند. و گروهی با انصاف و اهل گرایش به سوی حق، که اگر حق را تشخیص دهند، آن را می‌پذیرند و در معارف علمی از تحجر و در احکام عملی از ابتلای به تعصب خام و جاهلانه بدورند.

فساد و گناه مانع پذیرش حق

قرآن کریم، فساد، تباهی و گناه و ظلم را به منزله غباری می‌داند که آیینه شفاف دل را تیره نموده و قلب را از علوم و معارف عقلی بی‌بهره می‌سازد، وقتی چنین شد، قلب بسته و تیره، ایمان و گرایش به حق را نخواهد داشت. از این رو فاسدان و ظالمان درباره معارف عقلی، دید قوی و حق‌طلبانه ندارند، و واقعا آن را ادراک نمی‌کنند، لذا به افکار وجود و تعصب، حمیت بی‌جا و باطل دست می‌زنند.

قرآن کریم در راستای مسائل بلند عقلی می‌فرماید: ملحدان، مشرکان، کافران و منافقان نابینایند و حقایق عالم هستی را ادراک نمی‌کنند «و قالوا قلوبنا غلف» دل‌های یهودیان به ادعا و اعتراف خود آنها بسته است (بقره- 88) وقتی معارف الهی به صورت معجزات فعلی و حسی و قابل ادراک همگان و غیرقابل انکار عرضه شد، منحرفان روی جدال باطل آن را انکار کردند. مثلا خدا پس از ذکر معجزات موسای کلیم می‌فرماید آل فرعون با اینکه یقین به حق بودن آنها داشتند منکر شدند و«و جحدوا بها واستیقنتها انفسهم» (نمل- 14) متعصبان قریش نیز وقتی در برابر ادله عقلی قرار گرفتند، گفتند: «قلوبنا فی‌اکنه مما تدعونا الیه» یعنی ما این معارف عقلی الهی را ادراک نمی‌کنیم، و دل‌های ما در حجاب است. (انفال- 6)

چگونگی جهاد تبیین در سیره پیامبر(ص)

1- دعوت عاقلانه و عالمانه به دین

همه دعوت‌ها و ادعاهای پیامبر اکرم(ص) آمیخته با استدلال بود، زیرا رسالت از طرف خدایی که دارای حجت بالغه است، همراه با استدلال بالغ خواهد بود. «فلله الحجه البالغه» (انعام- 149) امت این رسول هم باید از حجت بالغه برخوردار باشد. لذا خدای متعال به دنبال دستور تحویل قبله به مسلمانان صدر اسلام فرمود: «لئلا یکون للناس علیکم حجه» ما قبله را دگرگون کردیم تا دیگران علیه شما احتجاجی نداشته باشند (بقره-150) همچنین خطاب به مسلمانان فرمود: «ولا تجادل اهل الکتاب الا بالتی هی احسن» با ارباب ملل و نحل و صاحبان مذاهب گوناگون از راه جدال احسن به مجادله برخیزید نه جدال باطل (عنکبوت- 46) و نیز فریب جدال باطل آنها را نخورید، و چون دین اسلام براساس علم و عقل استوار است، همه را عاقلانه و عالمانه، خصوصا اهل کتاب یعنی یهودیان و مسیحیان را به اصول اسلامی آشنا کنید.

2- برهان و جدال احسن در دعوت

فرق بین جدال احسن و برهان آن است که اگر مقدمات استدلال از جنبه حق و معقول بودن مورد استفاده قرار گیرد، آن استدلال برهان نام دارد، و اگر از جنبه حق و مقبول و مسلم بودن مورد استشهاد قرار گیرد، جدال احسن است. خدای سبحان برای اینکه رسولش را اسوه اهل استدلال قرار دهد، به او ابلاغ کرد که استدلال محض، همه‌جا سودمند نیست، بلکه هم از راه استدلال و هم از راه کشش و موعظه، دیگران را به حق دعوت کن و با جدال احسن با آنها به مقابله برخیز «ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن) (نحل- 125)

خداوند این سه راه را فراسوی امتی قرار داده که اسوه آنها پیامبر اکرم(ص) است. بنابراین وظیفه متفکران اسلامی است که دیگران را با اصول حکمت و موعظت و جدال احسن به حق و اسلام دعوت کنند.