پرسش:

انگیزه مأمون از طرح مسئله ولایتعهدی امام رضا(ع) چه بود و آیا واقعاً قصد واگذاری خلافت به خاندان اهل بیت(ع) را داشت؟

پاسخ:

گرایش تشیع مأمون

در میان سلاطین جهان در آن زمان شاید عالم‌تر، دانشمندتر و دانش‌دوست‌تر از مأمون نتوان پیدا کرد،‌و در اینکه مأمون تمایل روحی و فکری به تشیع داشت، بحثی نیست، چون مأمون نه تنها در جلساتی که حضرت رضا(ع) شرکت می‌کردند و شیعیان حضور داشتند دم از تشیع می‌زد، بلکه در جلساتی هم که اهل تسنن حضور داشتند نیز چنین بود. اما علی‌رغم تمایل شیعی مأمون به او می‌گویند: «شیعه امام‌کش» مگر مردم کوفه تمایل شیعی نداشتند و امام حسین(ع) را نکشتند؟!

انگیزه مأمون از طرح ولایتعهدی امام رضا(ع)

در این ارتباط به طور کلی چند احتمال مطرح شده که به نحو اجمال تقدیم می‌گردد:

1- عهد و نذر برای بازگشت خلافت به اهلش

ابوالفرج اصفهانی دراغانی و شیخ مفید و شیخ صدوق این داستان را نقل کرده‌اند که مأمون از ترس اینکه برادرش امین که ولیعهد او هم بود، ‌او را نابود کند و از طرفی در نواحی خراسان قیامهایی شده بود که مأمون نتوانسته بود آنها را شکست دهد، و لذا روحیه سران سپاه او تضعیف شده بود و برای مأمون هم قطعی شده بود که دیگر توان مقابله با برادرش امین و قیامهای علویون را ندارد،‌ بدین خاطر تصمیم به توبه بین خود و خدای خود گرفت و پس از غسل و تطهیر و خواندن قرآن و نماز، عهد و نذر کرد که اگر خداوند مرا حفظ و نگهداری کند و بر برادرش پیروز گرداند، خلافت را به کسانی بدهد که حق آنها است، و این عهد را با کمال خلوص قلب کرد و بعد از آن گشایشی در کار مأمون حاصل شد و دیگر در هیچ جبهه‌ای شکست نخورد، و چون این استجابت دعا را دید، تصمیم می‌گیرد که به عهده و نذرش عمل کند. شیخ مفید و شیخ صدوق و برخی دیگر این احتمال اول را قبول کرده‌اند.

2- ابتکار ولایتعهدی امام رضا(ع) از جانب فضل‌ابن سهل ذوالریاستین وزیر مأمون بوده است. 

برخی معتقدند که اساساً مأمون در این قضیه اختیاری از خود نداشته و ابتکار این طرح از فضل ابن سهل ذوالریاستین وزیر مامون بوده است، که آمد و به مأمون گفت: پدران تو با آل علی بدرفتار کردند، و حالا سزاوار است که تو افضل آل‌علی را که امروز علی‌ابن موسی‌الرضا است را بیاوری و ولایتعهدی را به او واگذار کنی، و مأمون قلباً حاضر نبود، اما چون فضل این را خواسته بود چاره‌ای ندید و آن را پذیرفت. جرجی زیدان این احتمال را پذیرفته است.

3- جلب نظر ایرانیان

این ابتکار از طرف خود مأمون برای جلب نظر ایرانیان متمایل به تشیع و خاندان علی(ع) که از ابتدا علیه عباسیان با شعار «الرضا من آل‌محمد» قیام کردند، گرفته شد. و پس از نصب ولایتعهدی اعلام کرد که از این به بعد حضرت را با لقب «الرضا» بخوانید، و با این کار می‌خواست خاطره ایرانیان را که از حدود نود سال پیش با شعار «الرضا من آل‌محمد» قیام کردند زنده کند، و آنها را از حکومت خود راضی نگهدارد!

4- فرونشاندن قیام‌های علویان

بعضی دیگر برای این سیاست مأمون علت دیگری گفته‌اند و آن فرونشاندن قیام‌های علویون است. 

علویون هر چند سال یک بار و گاهی هر سال از یک گوشه مملکت قیامی علیه مأمون انجام می‌دادند و مأمون برای اینکه آنها را راضی کند و آرام نگهدارد و یا لااقل در مقام مردم، خلع سلاح کرده باشد، اقدام به این کار کرد. در واقع مأمون خواست یک سهمی از قدرت را به علویون بدهد که آنها آرام شوند و مردم دیگر را از دور آنها متفرق کند و بدین وسیله علویون را خلع سلاح نماید.

5- خلع سلاح امام رضا(ع)

براساس این احتمال، سیاست مأمون ابتکار عمل خودش بوده و هدفش در این کار خلع سلاح خود حضرت رضا(ع) بوده است، ‌و در روایات ما آمده که حضرت رضا(ع) روزی به خود مأمون فرمود: هدف تو این (خلع سلاح من) است. بنابراین با توجه به احتمالات متعددی که در این رابطه از دیدگاه تاریخی مطرح شد، اگر از دیدگاه خود امام رضا(ع) این مسئله تاریخی را بررسی کنیم، بسیاری از مسائل مربوط به مأمون هم حل می‌شود، و می‌توان به یک دیدگاه قاطعی رسید.