پرسش:

چرا امام حسن(ع) شیوه صلح و مصالحه را انتخاب کرد و امام حسین(ع) شیوه جنگ و قتال را اتخاذ کرد؟ تفاوت شرایط و مقتضیات زمانی این دو امام معصوم(ع) در چه چیزهایی بود؟

پاسخ:

اختلاف شرایط و مقتضیات زمان

شکی نیست که شرایط و مقتضیات زمان امام حسن(ع) با زمان امام حسین(ع) کاملاً متفاوت بود و ائمه معصومین(ع) هر کدام متناسب با شرایط و مقتضیات خاص خودشان، راهبردهای متفاوتی را اتخاذ می‌کردند. 

بنابراین هر کدام از امامان معصوم اگر در شرایط امام دیگر قرار می‌گرفتند همان راهبرد و شیوه رفتاری را انتخاب می‌کردند. 

بدین معنا که واقعاً اگر امام حسن(ع) به جای امام حسین(ع) بود کار امام حسین(ع) را می‌کرد، و اگر امام حسین(ع) هم به جای امام حسن(ع) بود، کار امام حسن(ع) را می‌کرد. 

اسلام دین صلح یا جنگ؟

اگر سؤال شود که اسلام دین صلح است یا جنگ؟ در پاسخ باید گفت که در آموزه‌های وحیانی قرآن هم دستور جنگ رسیده و هم دستور صلح. راجع به جنگ با کفار و مشرکین می‌فرماید: «و قاتلوا فی‌سبیل‌الله الذین یقاتلونکم و لاتعتدوا» در راه خدا با کفاری بجنگید که با شما سر جنگ دارند،‌ولی از حدود الهی تجاوز نکنید! (بقره- 190) و آیات دیگری در باب صلح می‌فرماید: «وان جنحواللسلم فاجنح لها» اگر تمایل به سلم و صلح نشان دادند تو هم تمایل نشان بده (انفال- 61) و در جای دیگر می‌فرماید: «والصلح خیر» صلح بهتر است (نساء- 128) 

بنابراین اسلام نه صلح را به معنی یک اصل ثابت می‌پذیرد که در همه شرایط باید صلح و ترک مخاصمه حاکم باشد،‌ و نه در همه شرایط جنگ را می‌پذیرد و می‌گوید: همه جا باید جنگ و قتال دنبال شود. 

اساساً صلح و جنگ در اسلام تابع شرایط و مقتضیات زمان است. مسلمانان چه در زمان پیامبر اکرم(ص) چه در زمان امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و سایر ائمه معصومین(ع) در همه جا باید به دنبال تحقق اهدافشان که همان ارزشهای الهی و اسلامی و حقوق مسلمانان است باشند، باید با نظر اجتهادی و کارشناسی ببینند که در مجموع شرایط و مقتضیات زمان آیا با مبارزه و قتال بهتر به اهدافشان می‌رسند، یا با صلح و ترک مخاصمه؟ اصلاً این مسئله که اسلام دین جنگ است یا صلح؟ هیچ کدامش درست نیست، هر کدام مربوط به شرایط خاص خودش می‌باشد.

تفاوت‌های شرایط زمانی امام حسن(ع) و امام حسین(ع)

1- امام حسن(ع) در مسند خلافت بود و امام حسین(ع) در جایگاه معترض

امام حسن(ع) بعد از امام علی(ع) در مسند خلافت قرار می‌گیرد و معاویه هم روز به روز نیرومندتر می‌شود به علل خاص تاریخی! و بعد از شهادت امام علی(ع) معاویه برای فتح عراق حرکت می‌کند و امام حسن(ع) هم که خلیفه مسلمین است،‌یک نیروی طاغی و یاغی علیه او قیام کرده و اوضاع خاصی پیدا می‌کند. کشته شدن امام حسن(ع) در این شرایط یعنی کشته شدن خلیفه مسلمین و شکست مرکز خلافت! در حالی که امام حسین(ع) به عنوان یک جریان معترض اگر در مقابل حکومت موجود کشته می‌شد، کشته شدنش افتخارآمیز بود که همین‌طور هم شد.

2- احتمال شکست در صورت بروز یک جنگ تمام عیار

اگر امام حسن(ع) می‌جنگید، یک جنگ چند ساله‌ای میان دو گروه عظیم مسلمین عراق و شام رخ می‌داد و چندین ده هزار نفر مردم از دو طرف تلف می‌شدند بدون آنکه یک نتیجه نهایی در کار باشد و بر معاویه پیروز می‌شدند و آن طور که شرایط تاریخی نشان می‌دهد، احتمال شکست امام حسن(ع) بیشتر از پیروزی بر معاویه بود!

عوامل دخیل در قیام امام حسین(ع) 

و مقایسه آن با شرایط امام حسن(ع)

امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در سایر شرایط نیز خیلی با یکدیگر فرق داشتند که عمدتا سه عامل اساسی در قیام امام حسین(ع) دخالت داشته است: 

1- حکومت ستمکار وقت از امام حسین(ع) بیعت می‌خواست

از امام حسین(ع) تقاضای بیعت می‌کردند که پاسخ حضرت فقط نه و منفی بود. اما آیا از امام حسن(ع) تقاضای بیعت کردند؟ نه بلکه جزء مواد صلح بود که تقاضای بیعت نباشد. 

بنابراین یکی از عواملی که امام حسین(ع) را وادار به مقاومت شدید کرد در کار امام حسن(ع) نیست. 

2- قیام امام حسین(ع) براساس دعوت کوفه به عنوان یک شهر آماده بود

مردم کوفه هجده هزار نامه برای امام حسین(ع) می‌نویسند و اعلام آمادگی کامل می‌کنند، حال آنکه در کوفه امام حسن(ع) اوضاع درست برعکس بود. یعنی یک کوفه خسته و ناراحت و متفرق و پراکنده بود!

3- عامل امر به معروف و نهی از منکر

امام حسین(ع) با قطع نظر از تقاضای بیعت و دعوت مردم کوفه رسالت خود را در انجام امر به معروف و نهی از منکر می‌دید، زیرا جور و عدوان حاکم جائر را همه مردم دیده بودند و امام حسین(ع) وظیفه خود می‌دانست که با این جریان فاسق فاجر مبارزه علنی کند. بنابراین در واقع صلح امام حسن(ع) زمینه را برای قیام امام حسین(ع) فراهم کرد.