پرسش:

سیر معنوی انسان و رسیدن به مقامات معنوی، چگونه برای انسان حاصل می‌شود، و رابطه آن با کنترل نفس چگونه است؟

پاسخ:

مقامات معنوی سه گانه انسان

مقامات معنوی سه‌گانه انسان عبارت است از اموری که انسانیت را در اشخاص محقق می‌سازد، یعنی ما به کسی که صاحب این مقامات سه گانه است «انسان» می‌گوییم. مقامات سه‌گانه انسان عبارتند از: 1- معارف حقه 2- ملکات فاضله 3- اعمال صالحه. این مقامات از ابتدای ورود انسان به دنیا در نهاد شخص وجود دارد، اما بالفعل نیست، و باید روی آن کارکرد تا بروز و ظهور پیدا کند. ما از مسائل اعتقادی به معارف حقه تعبیر می‌کنیم. در بعد درونی و روحی به اخلاقیات پسندیده، ‌ملکات فاضله و در بعد بیرونی به رفتارهای پسندیده جوارحی، اعمال صالحه می‌گوییم. 

مقامات سه گانه معنوی در درون او به نورانیتی می‌رسد که انسان می‌تواند به کمک آن به راحتی در سیر معنوی خویش صعود کند، و به مقامات دیگر بپردازد.

رابطه مهار نفس با رسیدن به مقامات سه‌گانه

نفس انسان دارای شئون سه‌گانه و مقامات سه‌گانه است که همگی در سیر معنوی او مطرح می‌شود. شئون سه‌گانه نفس عبارت است از: 1- شهوت 2- غضب 3- قوه وهمیه شیطانیه که انسان را به کارهای زشت سوق می‌دهد. کار نیروی شهوت و غضب جلب منافع و دفع ضرر است. اما کار وهم این است که شهوت و غضب را در نظر انسان آرایش دهد و آنها را به وادی‌خلاف کاری بکشاند. 

گاهی از اعمال نیروی وهمیه شیطانیه به خدعه و نیرنگ هم تعبیر می‌شود. بنابراین قوه وهمیه شیطانیه، شهوت و غضب را به طور مکرر ساخته و پرداخته می‌کند. کار خیال و وهم جلوه دادن و زینت بخشیدن شهوت و غضب است. حال اگر انسان تحت تادیب و تربیت الهی قرار نگیرد، و به فکر کنترل و مهار نفس خود نباشد، به موجودی بدتر از حیوان تبدیل خواهد شد. زیرا این شئون سه‌گانه حیوانی، از ابتدای تولد انسان به صورت بالفعل وجود دارند، و همزمان با رشد جسمانی و تقویت نیروهای فعلی و جوارحی او تقویت می‌شوند. 

کمال و رشد نهایی این قوای حیوانی، سن بلوغ است، که در این نقطه عطف تکلیف الهی، مهار و کنترل نفس باید آغاز شود، در غیر این صورت، انسان با همان خصلت‌های حیوانی به حیات فردی و اجتماعی خود ادامه می‌دهد و هر چه بیشتر از معنویت و ارزش‌های انسانی و الهی دور شده و به فلاح و سعادت دنیا و آخرت نخواهد رسید. به بیان دیگر اگر انسان تحت تأدیب و تربیت الهی قرار نگیرد، شئون سه‌گانه نفس او یعنی شهوت و غضب و وهمش رشد پیدا کرده و انسان را به موجودی بدتر از حیوان تبدیل می‌کند. در این صورت، نوری که خداوند برای راهیابی به معارف حقه، کسب ملکات فاضله و اعمال صالحه در درون انسان قرار داده بود، خاموش شده و از بین می‌رود.

نقش انبیا و اولیای الهی در سیر و سلوک معنوی انسان

رسالت و ماموریت انبیا و اولیای الهی هم این است که ساز و کار ادب الهی را برای تادیب نفوس به بشر عرضه کنند. یعنی نسبت به جمیع ابعاد وجودی انسان مخصوصاً نفس و شئون سه‌گانه آن یک روش و الگوی رفتاری ارائه دهند. آن بزرگواران به ما می‌گویند: چگونه می‌توان نفس سرکش خویش را مهار کرد تا به وسیله آن، مقامات سه‌گانه معنوی نورانی بروز و ظهور پیدا کند. امام علی(ع) می‌فرماید: آنچه من بسیار از آن نسبت به شما بیم دارم دو چیز است. 1- تبعیت از هوای نفس 2- آرزوهای طولانی و بلند، چرا که تبعیت از هوای نفس شما را از رسیدن به حق باز‌می‌دارد و آرزوهای طولانی آخرت را از یاد شما می‌برد. (نهج‌البلاغه- خطبه 42)