مهدی امیدی
«قرارداد 19 ژوئن» در ژانر مستند تاریخی یکی از آثاری است که به رغم گذشت چند سال از تولیدش، اما هنوز هم تماشایی و دارای عبرت‌هایی برای امروز است. اما مزیت مستند «قرارداد 19 ژوئن» این است که یک بحث پردامنه و حدود 40 سال تاریخ معاصر ایران را در زمانی ‌اندک و موجز روایت می‌کند. به بهانه حواشی اخیر در حوزه سیاست خارجی کشور و یادآوری آنچه طی چهار دهه گذشته در مذاکره یا تقابل با آمریکا رخ داده و به ویژه ماجرای برجام در دوران وزارت محمد جواد ظریف، بازخوانی این مستند خالی از لطف نیست.
مستند «قرارداد 19 ژوئن» از روایتی هوشمندانه برخوردار است. طوری که به دور از هر گونه شعارزدگی و یا اغراق و تحمیل عقیده به مخاطب، محتوای مدنظر خود را مطرح می‌کند. آغازگر این مستند، بیان نظرات و حرف‌های سیاستمداران عاشق رابطه با آمریکاست. یعنی طرح مسئله به بهترین شکل ممکن و بدون هیچ واسطه‌ای مطرح شده است. به این ترتیب، فیلم می‌تواند در همان ابتدا، توجه آن دسته از تماشاگرانی که ممکن است با پیام اصلی فیلم مخالف هستند را هم به خودش جلب کند.
مهم‌ترین ویژگی مستند «قرارداد 19 ژوئن» مطابقت کامل آن با شرایط و مسائل جامعه امروز ماست. این شباهت، بیش از هر چیز به خاطر پرداختن به مناسبات میان ایران و آمریکاست. اساسا موضوع روابط یا برخوردهای میان ایران و آمریکا، همیشه مسئله روز است. قدیمی‌ترین مسئله سیاسی در ایران از کودتای 28 مرداد 1332 تا به حال، آمریکا بوده است. هر چند که گاهی این مسئله، برجسته‌تر می‌شود. مثل دوران تسخیر سفارت آمریکا در تهران توسط دانشجویان که این فیلم هم به آن می‌پردازد و یا در هشت سال اخیر و دولت حسن روحانی که با مسئله برجام مواجه شدیم.
اما نقطه عطف این مستند، پرداختن به ماجرایی است که شباهت زیادی به برجام دارد؛ بیانیه الجزایر (قرارداد ۱۹ژوئن) میان ایران و آمریکا که نام فیلم هم به طور مستقیم به آن اشاره دارد، اتفاقی تلخ و عبرت آموز است. درست مانند آنچه در قرارداد دیگری با عنوان «برجام» میان ایران و آمریکا اتفاق افتاد. این مستند بدون اینکه حتی اشاره‌ای به برجام کند، اما به نقد مذاکرات ایران و غرب و به ویژه آمریکا می‌پردازد. چون در جریان قرارداد ۱۹ژوئن نیز آمریکایی‌ها به تعهدات خود عمل نکردند و طرف ایرانی را فریب دادند. اتفاقی که بعدا و در جریان برجام در دولت روحانی نیز تکرار شد.
این اثر برای همه مردم متناسب است و برخلاف غالب مستندهای سیاسی که برای مخاطب خاص ساخته می‌شوند، مستند «قرارداد
19 ژوئن» جذابیت لازم برای مخاطب عام را هم دارد. به ویژه‌، شباهت ماجراهایی که در فیلم اتفاق می‌افتد با مسائل مربوط به برجام، می‌تواند موجب لذت فرهنگی و تاریخی و شگفتی مردم شود. اما اگر بخواهیم دیدن این فیلم را به گروه خاصی پیشنهاد دهیم، این گروه حتما آن‌هایی هستند که حل مشکلات کشور را وابسته به خارج از مرزها می‌دانند. این فیلم همچنین برای همه آن‌هایی که قصد مذاکره یا قرارداد با آمریکا را دارند، هوشیار‌کننده خواهد بود. چون در این مستند، بعینه می‌بینیم که اساسا مذاکره و معامله با آمریکا با سایر کشورها متفاوت است؛ در این مورد خاص، همواره طرف ایرانی بازنده بوده و طرف غربی به‌جای «عهدنامه»، فریب‌نامه به خورد ما داده و خواهد داد!
حداقل دستاورد فیلم‌هایی چون «قرارداد 19 ژوئن» طرح مسئله است. یعنی این فیلم‌ها موضوعاتی تاریخی اما متناسب با شرایط نوین را برجسته می‌سازند و موجب شکل‌گیری بحث‌ها و چالش‌هایی پیرامون آن موضوع می‌شوند. اما در شرایط آرمانی، مستند تاریخی- سیاسی، کارکردی فراتر از انتشار اطلاعات خام دارد و می‌تواند سواد و بینش مردم را نسبت به وقایع و موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی ارتقا دهد. چنین فیلم‌هایی چنان‌که افشاگر حقایق باشند و در اختیار مخاطب انبوه قرار بگیرند، می‌توانند خودآگاهی مردم را بالا ببرند. به طور طبیعی، جامعه برخوردار از خودآگاهی، بصیرت و سواد تاریخی، کمتر فریب می‌خورد و در بزنگاه‌های سیاسی مثل انتخابات، تصمیم دقیق‌تری می‌گیرد.
ساخت مستندهای سیاسی و تاریخی هم به دانش و بصیرت بالا نیاز دارد و هم به جسارت و شجاعت. متأسفانه بخش زیادی از فیلمسازان و مستندسازان ما سواد و آگاهی بالایی نسبت به وقایع و تاریخ سیاسی کشورمان ندارند. همچنین جرأت ورود به چنین میدان‌هایی کمتر در بین فیلمسازان ما به خصوص در عرصه داستانی دیده می‌شود. خوشبختانه طی سال‌های اخیر و به ویژه در بین مستندسازهای جوان انقلابی، استعدادهای تازه‌ای ظهور کرده است که هم تسلط خوبی به تاریخ و سیاست دارند و هم جسورانه به موضوعات داغ و ملتهب می‌پردازند. «قرارداد 19 ژوئن» نیز نمونه‌ای از تلاش‌های این طیف از مستندسازهاست.
تاریخ معاصر، منبع بی‌پایانی برای تولید مستندهایی است که می‌توان به واسطه آن‌ها، به مسائل امروز پرداخت. در همین فیلم اشاراتی به شخصیت‌هایی چون شهید آیت، شهید دیالمه و... شده است. شخصیت‌های بزرگی که از زمان خود بسیار مترقی‌تر بودند. به نظرم این شخصیت‌ها سوژه‌های بسیار جذاب و مهمی برای تولید فیلم‌های مستند روشنگر در حوزه سیاسی و تاریخی هستند.