پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی، برای رسیدن به ادب انسانی و تحصیل کمالات انسانی چه راهکارهایی وجود دارد؟
پاسخ:
در دو بخش قبلی پاسخ به این سؤال، ضمن اشاره به انواع ادب یعنی ادب الهی و ادب انسانی، راهکارهای تحصیل ادب انسانی شامل راه عقل و علم را مطرح کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
2- تکرار عمل تا رسیدن به ملکه
بعد از شناخت مرزهای انسانی، آنچه به عنوان محور اصلی پیدایش روش رفتاری و ادب انسانی مورد تأکید است، تکرار عمل و انجام مکرر آن است. لذا یکی دیگر از راهکارهای اصلی و محوری برای تحصیل ادب انسانی این است که انسان با تکرار عمل و انجام مکرر کارهایی که مطابق با شناخت عقل عملی است، مؤدب شود. توضیح اینکه شناخت و هدف‌گیری انسان درباره احکام عقل عملی و مرزهای انسانی،‌ در ابتدا بر طبق فطرت است، اما او می‌تواند با تکرار و انجام مکرر اعمال برطبق احکام عقل عملی، عمل را به روش رفتاری ملکه تبدیل کند تا در ضمیر و باطنش ثابت شود. لذا وقتی انسان کارهای خوب و بد را با ادراکات شناختی تشخیص دهد، یا ببیند یا خبرشان را بشنود، نسبت به اعمال نیکو و زیبا راغب می‌شود که آنها را انجام دهد، و از کارهای زشت و ناشایست متنفر می‌گردد و از آنها اجتناب می‌کند. اما با تکرار عمل در این رابطه، حالت ثابت یا ملکات نفسانی نسبت به این مرزبندی پیدا کرده و کم‌کم مؤدب به ادب انسانی می‌شود. به بیان دیگر ادراکات شناختی عقل عملی، یا رؤیت کار خوب یا خلاف دیگران کافی نیست که انسان مؤدب به ادب انسانی شود، بلکه باید عمل کرد و خود را به سختی انداخت تا این ملکات نفسانی در انسان شکل بگیرد، و ادب انسانی در روح او تثبیت شود. البته این سختی و مشقت همیشگی نیست، بلکه وقتی ملکه ادب در نفس انسان با تکرار عمل شکل بگیرد و ثابت شود، بقیه مسیر سرازیری خواهد شد، و رفتار مؤدبانه خیلی آسان و خواستنی خواهد بود.
3- راهکار سمعی و بصری
یکی دیگر از راهکارها و روش‌های مؤدب شدن، روش معاشرت و مصاحبت است که از آن به روش سمعی و بصری تعبیر می‌کنیم. یعنی اگر انسان بخواهد به آداب انسانی و الهی مؤدب شود، باید با کسانی که مؤدب به آداب انسانی و الهی هستند، ‌مصاحبت داشته باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: «جالس العلماء یزدد عملک و یحسن ادبک» با دانشمندان مجالست کن تا بر علمت اضافه شود و ادبت نیکو گردد. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص430) قسمت اول روایت در روش سمعی و قسمت دوم آن در روش بصری ظهور دارد.
تاثیر ناخودآگاه مجالست
انسان به هر شکلی که رفتار کند، بدون آنکه قصد تربیت و تادیب دیگران را داشته باشد، آنها از راه سمعی و بصری و به‌دلیل مصاحبت و معاشرت با او، اثر تأدیبی خود را خواهد گرفت، چه انسان بخواهد و چه نخواهد. یکی از محیط‌هایی که انسان را ناخودآگاه و با توجه به جهات سمعی و بصری تأدیب می‌کند، محیط خانوادگی است. این تأدیب همیشگی است و به اصطلاح وقفه ندارد.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «لایزال العبد المومن یورث اهل بیته العلم و الادب الصالح» بنده مومن همیشه برای خانواده و خاندانش، علم و ادب به ارث می‌گذارد. (دعائم الاسلام، ج1، ص82) علم سمعی و ادب بصری است. البته تاثیر مصاحبت و معاشرت منافی اختیار انسان نیست، و او با عقل عملی که در فطرت همه انسان‌ها وجود دارد، می‌تواند با تلاش خود در محیطی که فاقد ادب الهی و انسانی است، باز هم خود را مؤدب سازد. بنابراین محیط تربیتی چه خوب و چه بد از انسان سلب اختیار نمی‌کند.