جایگاه مساجد در نشر فرهنگ دینی و رسیدگی به مشکلات مردم (بخش نخست)
مسجد؛ اولین پایگاه نشر معارف قرآن و اهلبیتعلیهمالسلام
گروه گزارش
پس از شکلگیری مسجد توسط پیامبر رحمت صلیالله علیه و آله، یکی از نقشهای اساسی این جغرافیای مقدّس، آموزش قرآن و معارف دینی بود. حضرت عقیده داشت شالودۀ مسجد میبایست با معارف پاک شکل گیرد، تا مردانی پاک در آن رشد یابند.
به همین جهت خداوند متعال در آیه 108 سوره توبه و در بیان ویژگی مسجد نمونه میفرماید: «همانا مسجدى که از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن نماز برپادارى. (زیرا) در آن مسجد، مردانى هستند که دوست دارند خود را پاک سازند و خداوند پاکان را دوست میدارد.»
در مبانی اسلامی تهذیب و تعلیم همراه یکدیگرند، به همین جهت است که مسجد هم پایگاه عبادت و بندگی است و هم آموزشگاهی برای کسب معارف قرآن و سنت. رسول اکرم در این باره میفرماید: «هر کس برای تعلیم و تعلّم وارد مسجد شود همچون مجاهد راه خداست و پاداش حاجی را خواهد داشت.»
(شهید ثانی، زین الدین محمد بن علی(٩٦٦ق): قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ١٤٠٩ق، ص 106)
ابعاد اجتماعی مساجد
قبل از طلوع اسلام علم آموزی ارزشی نداشت و باسوادان در جزیرهًْ العرباندک بودند. اما با تابش خورشید اسلام و اهمیت به آموزش و پرورش، مسلمانان به دستور رسول خدا بر آن شدند تا به یادگیری بپردازند. در این میان مسجد، نخستین فضای آموزشی اسلام بود، که با شکل دادن محافل آموزشی؛ مسلمانان به آموختن علم دین و سواد و معارف دینی میپرداختند.
امام علی علیهالسلام سه بهره از هشت بهرۀ اهل مسجد را رشد علمی و معرفتی نمازگزاران قلمداد میکند و میفرماید: «هر کس پیوسته یا در وقت هر نماز به طرف مساجد روان باشد یکى از این هشت چیز را بهره خواهد برد...یا طرفه دانشى که از زبدههاى علم باشد، یا کلمه و سخنى که او را از بدى باز دارد، یا شنیدن جملهاى که او را به راه خیر و نجات راهنمائى کند.
(إبن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج١، ص: ٢٣٧)
سید مهدی بهشتی، پژوهشگر دینی درباره تاریخچه مسجد در نشر معارف مینویسد: «در مسجدالنبی کلاسهای درس برگزار میشد، و مردم با علاقه به کسب معارف قرآن میپرداختند.
در آن مکان حلقههای آموزش قرآن، تعالیم اسلامی، خواندن و نوشتن که پیش از آن در جزیرهًْ العرب جایگاهی نداشت، شکل گرفته بود. و به طور مستمر مسلمانان برای آموزش در مسجد حاضر میشدند. و در آنجا کلاسهای متعدد با موضوعات مختلف تشکیل میشد و همگی مورد تشویق رسول اکرم قرار میگرفت.»
او میافزاید: «روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله مشاهده کرد که در مسجد، دو مجلس تشکیل شده است، یکى محفل علم که در آن از معارف اسلامی بحث مىشود و دیگرى مجلس دعا که در آن خدا را میخوانند. رسول اکرم صلیالله علیه و آله فرمود: این هر دو مجلس خوب و مورد علاقه من است. آن گروه دعا میکنند و این گروه درس میخوانند و درس میگویند، ولى گروه علمى برتر و بالاتر از گروه دعا هستند و من از طرف پروردگار براى تعلیم مردم، مبعوث شدهام. سپس رسول اکرم(ص) به گروه معلّمین و محصّلین پیوست و با آنان در مجلس علم نشست.»
عبدالرحمن بن غنم میگوید از 10 نفر از صحابه رسول اکرم شنیدم: ما در مسجد قبا مشغول مباحثه و فراگیری علم بودیم که ناگاه پیامبر خدا(ص) وارد مسجد شد، و فرمود؛ از علوم آنچه را که میخواهید یاد بگیرید و به آن عمل کنید تا مشمول اجر و پاداش شوید. (فیض کاشانی، محمد محسن(١٠٩١ق): المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، انتشارات اسلامی، ١٣٧٦ش. ج 1، ص: 134)
بهشتی ادامه میدهد: «در این میان نه تنها این آموزشها مختص به سن خاصی نبود، بلکه از کودک و جوان گرفته تا پیران را در گرد این میدان فرهنگی جمع کرده بود و به آموزش و پرورش آنان میپرداخت. و خودِ رسول اکرم صلی الله علیه و آله مسلمانان(اعم از زن و مرد) را امر به علم آموزی میفرمود. در ماجرای پس از پیروزی جنگ بدر، پیامبر اکرم(ص) تصمیم گرفت اسیران را در ازای پرداخت فدیه مالی آزاد کند، عدهای را هم که تمکن مالی نداشتند، ولی با سواد بودند، دستور داد تا هر کدام 10 پسر بچه از فرزندان انصار را به طور کامل خواندن و نوشتن بیاموزند و سپس آزاد شوند. و این آموزشها در جایی غیر از مسجد نبود، که پایگاه تولید نسلی سازنده برای آینده اسلام باشد.»
مسجد کوفه؛ نگینی در تاریخ اسلام
در میان مساجد تاریخی، مسجد کوفه یکی از ماندگارترین و پرخاطرهترین مساجد دنیای اسلام است. مسجد کوفه شاید نخستین بنایی باشد که به هنگام احداث شهر برپا گردید، زیرا هنگامی که سعد بن ابی وقاص این منطقه را برای استقرار دائم سپاهیان مسلمان در نظر گرفت، نخستین اقدام بنای مسجدی برای عبادت مردم بود.
آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس مسجد را، که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیرانداخت. دلیل این کار آن بود که میخواستند مساحت بسیار زیادی را به مسجد اختصاص دهند بهگونهای که همه جنگجویان و ساکنان این منطقه، که به 40 هزار نفر میرسیدند، برای ادای نماز در آنجا حضور یابند. مسجد کوفه از همان ابتدای تاسیس، یکی از مراکز فرهنگی شهر به شمار میرفت. هنگامی که امام علی(ع) در سال
۳۶ ه – ق وارد کوفه شد، ابتدا به مسجد کوفه رفت و در آنجا برای مردم سخنرانی کرد. امام پس از استقرار در کوفه، در مسجد کوفه تفسیر قرآن و علوم دیگر درس میداد. شاگردان زیادی همچون کمیل بن زیاد و ابن عباس نیز از محضر ایشان استفاده میکردند.
برخی شئون اجتماعی دیگر حکومت امیرالمومنین علیهالسلام همچون قضاوت نیز در مسجد انجام میگرفت. به همین دلیل در شمال شرقی مسجد سکویی به نام دکه القضاء قرار داشت. این جا محل حضور امام علی(ع) برای قضاوت بین مردم بود و آن حضرت، در مواردی خاص، روی آن مینشستند و به قضاوت میپرداختند. در مجموع مطابق سیره نبوی و ائمه معصومین علیهمالسلام متولی مسجد بهویژه امام جماعت، موظف است تا با تشکیل محافل علمی و آموزشی بر تربیت نسل دیندار مسجدی همت بگمارد و با ایجاد محافل مختلف سعی در حل مشکلات مردم داشته باشد.
روزی امام حسن مجتبی سلام الله علیه فرزندان خود و برادرش را جمع کرد و فرمود:ای فرزندان من و فرزندان برادرم! شما کم سالان این نسل هستید و امید است که بزرگانِ نسلی دیگر باشید. پس دانش بیاموزید.
(دارمی، ۱۳۴۹ ق،ج۱، ص:۱۳۰)
آموزش قرآن و معارف اهل بیت در مسجد
همانگونه که در صدر اسلام شاهد آموزش قرآن در مسجد بودیم، در دولت مهدوی نیز طبق توصیف امام علی علیهالسلام از آن دولت آرمانی؛ شاهد تشکیل کلاسهای قرآن در مسجد خواهیم بود. چرا که رسول خدا فرمود: «بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و بیاموزاند.» (طوسی، محمد بن الحسن(٤٦٠ق): الامالی، قم، دارالثقافه، ١٤١٤ق، ص: 357)
حضرت على علیه السّلام میفرمایند: «خداوند اراده میکند مردمان روى زمین را عذاب کند، و همۀ کسانى را که معصیت و گناه میکنند هلاک سازد، ولى در آن هنگام مشاهده میکند گروهى از پیرمردان و کودکان براى نماز و یاد گرفتن قرآن حرکت میکنند در این جا ترحّم میکند و عذاب را به تاخیر میاندازد.» (إبن بابویه، محمد بن علی(٣٨١ق): ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، شریف رضی، ١٤٠٦ق، ص: 39)
بهشتی، پژوهشگر دینی معتقد است: «از دیرباز مسجد محور آموزش و نشر قرآن بوده است، و محافل و مسابقات قرآنی در مساجد برگزار میشد.
از این روی متولیان مسجد باید در نشر معارف قرآنی بکوشند. امام جماعت خود به عنوان خط مقدم تبلیغ دین در مسجد میبایست از صوت خوش برخوردار بوده. و در سخنرانیهای خویش از معارف قرآن به خوبی بهره ببرد. اولین نمایندۀ پیامبر اکرم به مدینه، مصعب بن عمیر بود که علاوهبر مبلغ معارف دینی و امام جماعت، وی حافظ و قاری و معلم قرآن بود.»
او ادامه میدهد: «انسانها برای نجات از انحراف نیازمند انتخاب راه صحیح هستند. راهی که خداوند و فرستادگانش به ما معرفی کردهاند. پیامبر اکرم(ص) بارها مردم را از گمراهی بیم داد و راه نجات از انحراف و گمراهی را چنگ زدن به ریسمان قرآن و عترت دانست. از اینجا مشخص خواهد شد که در این ورطۀ خطرناک که هر راهزنی قصد دارد تا افکار آدمی را به خویش جذب کند، راهی جز رفتن به دامن معارف قرآن و اهل بیت نخواهیم داشت. لذا در این آشفته بازار لازم است تا مومنین به معارف و اعتقاداتی ناب چنگ زده و از این دریای خروشان معارف اهل بیت به خوبی بهره ببرند تا در آغوش لاابالیان گرفتار نیایند.
مسجد به عنوان پایگاه اصلی نشر معارف دینی، میبایست خط مقدم نشر معارف اهل بیت باشد، در این میان نقش امام جماعت و متولیان مسجد را نباید از نظر دور داشت.» بهشتی تصریح میکند: «امام جماعت موظف است تا بدنۀ مسجدیان را با معارف قرآن و اهل بیت آشنا سازد. در این بین رشد کم سالان با معارف ناب دینی از اهمیت بیشتری برخوردار است، چرا که در روایات تلاش برای آموزش کودکان به اعتقادات برای جلوگیری از نرفتن در دامن بیپروایان و لاابالیانِ فکری، توصیۀ اکید شده است و نیز اهل مسجد میبایست هنگامی که کم سالانی را در مسجد مشاهده میکنند، آنان را گرد خود جمع کرده، قرآن و احکام دین را به آنان بیاموزند.»
به گفته این پژوهشگر دینی؛ یکی از راهکارهای امام جماعت برای بالا بردن سطح معارف دینی نمازگزاران در مسجد؛ بهرهبرداری از خطابههای کوتاه و جذاب و ایجاد حلقههای آموزش قرآن و معارف اهل بیت است. این کار جز از امام جماعت خوش ذوق و با حوصله و عالِم بر نخواهد آمد. همان گونه که وقتی رسول اکرم(ص) جوانی به نام «مُصعَب بن عُمیر» را برای تبلیغ و امامت جماعت به مدینه فرستاد، پس از چندی در اثر فعالیتهای مصعب؛ جمعیت مسلمانان در مدینه زیاد شد و حتی مصعب توانست با اجازۀ پیامبر (ص) در مدینه نماز جمعه برپا کند.
سخنرانی باید پرمحتوا و جذّاب باشد، تا نمازگزاران را با مغناطیسِ خاص، به خود نزدیک کند. معاویه که دشمنی سرسخت برای امام علی(ع) و فرزندانش بود، در توصیف حسین بن علی علیهالسلام میگوید: «هنگامی که به مسجد رسولالله(ص) وارد شدی، میبینی حلقهای را که نشستهاند و همچنان به سخنرانی گوش میدهند، که گویا پرندهای بر سرشان نشسته است، آن حلقه سخنرانی حسین بن علی(ع) است.
(ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، مصحح علی شیری، چاپ اول، بیروت، دارالفکر، ١٤١٥ق، ج 14، ص: 179)