پیامدهای چالش آلودگی هوا و راهکارهای کنترل آن (بخش پایانی)
ارتقای کیفیت زندگی و رضایت مردم در کاهش آلودگی هــوا
امیرحسین بسطامی
آلودگی هوا به یکی از معضلات پیچیده و البته همیشگی زندگی انسانها در سراسر جهان تبدیل شده است. تحقیقات مختلف نشان میدهد که ذرات ریز معلق در هوا، گازهای گلخانهای و مسموم بر وجود انسان تأثیرات منفی دارد. تحقیقات مختلف رابطه میان آلودگی هوا و بیماریهای پوستی، گوارشی، قلبی و ریوی را نشان دادهاند، اما تکاندهندهتر آنکه طبق پژوهشهای مختلف آلودگی هوا بر سلولهای مغز و ایجاد افسردگی در بدن افراد نیز تأثیرگذار بوده و به یکی از مهمترین دغدغههای جوامع تبدیل شده است.
مطالعات نشان میدهد مواجهه و تماس به مدت ۱۰ ماه و روزانه ۶ ساعت با هوای آلوده- ذرات بیشتر از ۲۵ میکروگرم- رشد مغز را تحتتأثیر قرار میدهد، احتمال بروز علائمی مانند اختلال در تمرکز را بیشتر میکند و برایناساس وقتی ما در مواجهه با هوای آلوده هستیم، نهتنها خودمان در معرض خطر هستیم، بلکه برای عملکرد مغزمان هم بروز آسیبهای روانی را به همراه دارد.
اثرات مخرب آلودگی هوا بر سلامت روان
آلودگی هوا به همان میزان که در بروز و افزایش بیماریهای جسمی و مرگومیر تأثیرگذار است، منجر به آسیبهای روحی و روانی متعدد میشود و شکایتهایی مبنی بر احساس غمگینی، تنش و بیقراری در افراد را بیشتر میکند و مشاهده این علائم کیفیت زندگی و رضایت افراد را کاهش میدهد.
شواهد اخیر نشان داده که آلودگی هوا در سلامتی جسمی افراد تأثیرگذار است و حتی میتوان در روزهای آلوده که آلودگی هوا در حد خطرناک است، افزایش میزان مرگومیر را در گروههای پرخطر مانند سالمندان و کودکان مشاهده کرد. بهموازات اينكه در سلامت فیزیکی افراد بر اثر آلودگی هوا تغییراتی مشاهده میکنیم، آلودگی هوا بر سلامت روان هم اثرات مخربی دارد. شواهد اخیر نشان داده که آلودگی هوا به سه صورت میتواند بر سلامت روان اثر بگذارد، نخست بر روی چگونگی سازگاری ما با تغییرات محیطی و بعد از آن بر روی رفتارها و عملکردهای روانی ما اثر میگذارد و در نهایت، آلودگی هوا میتواند در طولانیمدت، اثرات سمی بر رشد و عملکرد مغز داشته باشد تا جایی که سالانه جان سه میلیون نفر در جهان را میگیرد و اثرات خود را بر سلامت روان بهعنوان یک فشار روانی با اضطراب، تنش، نگرانی و افسردگی نشان میدهد.
درباره آثار آلودگی هوا بر سلامت روان انسان با مسعود سهیلی، روانشناس به گفتوگو مینشینیم. وی توضیح میدهد: «آلودگی هوا بر شخصیت برخی افراد اثرگذار است، بهطوریکه افرادی که به انجام برخی فعالیتها علاقهمند و برونگرا بودند، درونگرا میشوند، همچنین میتواند میزان افسردگی در افراد بهویژه افراد دارای اختلالات روانی را افزایش دهد. آلودگی هوا بر سلامت روان اثرات منفی دارد و بهطورکلی موجب افزایش اضطراب، افزایش ورم مغز، کمخونی، کاهش دید، کاهش توان فکری، افسردگی و اضطراب، تنشهای عضلانی و روحی، اختلالات روانتنی و ذهنی، خشونت و پرخاشگری کاهش یادگیری و تمرکز میشود. همچنین موجب افزایش زودرنجی میشود که در این حالت فرد دچار خودبیمارانگاری شده، احساس نوعی ترس در او شکل میگیرد و وسواس به میزان قابلتوجهی افزایش مییابد.»
این روانشناس به بیماریهای روانتنی بهعنوان یکی دیگر از پیامدهای جسمی و روحی آلودگی هوا اشاره کرده و میگوید: «اختلالهای روانتنی به برخی از بیماریهای روانی گفته میشود که به طور مستقیم به آسیبهای مغزی و وضعیت غیرعادی محیط شیمیایی مغز، اشاره میکند. همچنین خشونت و پرخاشگری را تقویت و سازگاری با محیطهای اجتماعی را کاهش میدهد. اگرچه واکنش افراد بر اساس ژنتیک، تربیت خانوادگی و ... در مقابل محرکهای محیطی متفاوت است، اما به طور کل این آلودگی با تقویت اضطراب، تابآوری اجتماعی را در مقابل فشارهای محیط اجتماعی کاهش میدهد. آلودگی هوا، خشونت و پرخاشگری را رواج میدهد و این موضوع امروزه یکی از مهمترین چالشهای جوامع صنعتی است، چرا که منجر به آسیبهای جسمی، روحی و روانی متعددی و حتی گاهی جبرانناپذیر و عمیق میشود.»
عملکرد دولت سیزدهم در مبارزه با آلودگی هوا
در دولت سیزدهم به حفظ امر محیطزیست توجه زیادی شده است و فعالیتهایی در حال انجام است. در جلسه هیئت دولت در چهارم خردادماه امسال رئیسجمهوری در زمینه آلودگی هوا سخنانی بیان کردند.
ایشان «هوای پاک» را از حقوق مردم برشمرده و با اشاره به افزایش آلودگی هوا در استانهای مختلف کشور، اظهار میدارد: «سلامتی مردم موضوعی حیاتی و آلودگی هوا برای مردم غیرقابلتحمل است.»
وی تصریح میکند: «مردم نمیتوانند هر روز شاهد چنین وضعیتی باشند و انتظار دارند دولت با جدیت موضوع را پیگیری کند.»
رئیسجمهوری بر همین اساس به رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و وزیر امور خارجه مأموریت میدهد، بدون فوت وقت، در ارتباط و سفر به کشورهای همسایه که مبدأ و منشأ آلایندهها هستند، موضوع را از طریق مذاکره با آنها حلوفصل کنند.
آیتالله سـید ابراهیم رئیسـی ظهر دوشنبه 16 خرداد 1401 در اولین جلسه شورایعالی محیط زیست در دولت سیزدهم نقش این شورا را در زمینه اجرای مؤثر سیاستهای محیط زیستی بسیار مهم ارزیابی کرده (به نقل از کیهان 17 خرداد) و میگوید: «این شورایعالی به اعتبار جایگاه و اعضای حقوقی و حقیقی که دارد، پشتوانه حقوقی محکمی برای سازمان حفاظت محیط زیست است و میتواند به رفع موانع و مشکلات پیشروی پیشبرد سیاستها و برنامههای این سازمان کمك شایانی کند.»
رئیسجمهوری با بیان اينكه آمادگی دارد هر زمان که نیاز بود جلسات شورایعالی محیط زیست را برگزار کند، میافزاید: «باتکیهبر اسناد بالادستی، از جمله قانون اساسی که اجرای هرگونه سیاست توسعهای را فرع بر حفاظت از محیط زیست قرار داده، سیاستهای ابلاغی مقـام معظم رهبری و سـایر قوانین موضوعه راهکارهای تسهیل و تسریع در اجرای مؤثرتر وظایف و تکالیف سازمان حفاظت محیط زیست را تدوین و به جلسات این شورا ارائه کنید تا بررسی و تصویب شود.»
ریزگردها عامل بیماریهای قلبی، تنفسی و آلرژی در کوتاهمدت
فرید حسامی کارشناس بهداشت هوای مرکز بهداشت استان اصفهان توضیح میدهد: «ریزگردها در کوتاهمدت میتواند موجب ایجاد بیماریهای قلبی، تنفسی و آلرژی شود، به همین دلیل باید برای کاهش اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان توصیههای بهداشتی در زمان افزایش آلودگی هوا در نظر گرفته شود.»
وی در ادامه میگوید: «در اثر تغییرات اقلیم و خشکسالیهای طولانیمدت در منطقه و فعالشدن کانونهای ریزگردها، آلودگی هوا بهعنوان یک مسئله اجتنابناپذیر باعث مشکلاتی در کشور میشود و حتی جامعه غیرصنعتی را نیز درگیر کرده است.»
این کارشناس، پیامدهای آلودگی هوا را برای گروههای آسیبپذیر جامعه مانند کودکان، سالمندان، مادران باردار و افراد دارای بیماریهای قلبی و تنفسی زیانبارتر دانسته و خاطرنشان میکند: «در زمان آلودگی هوا به افراد توصیه میشود از فعالیت در فضای باز خودداری کنند و اگر ناگزیر به حضور در هوای آزاد هستند، ضمن استفاده از ماسک مناسب، زمان فعالیت را به حداقل کاهش دهند. به افراد، بهویژه مبتلایان به مشکلات تنفسی توصیه میشود از ورزش در فضای باز مانند پیادهروی در پارک خودداری کنند. در خانه یا محیطهای بسته بمانید و درها و پنجرهها را بسته نگه دارید. در صورت امکان در مکانهای بسته از سیستم تهویه مطبوع استفاده کنید.»
حسامی بالا نگه داشتن شیشههای خودرو در زمان آلودگی هوا را از دیگر راهکارهای کاهش اثرات منفی این پدیده بیان کرده و میافزاید: «اگر مبتلا به آسم هستید یا نشانههایی مانند کوتاهی نفس، سرفه و خسخس کردن و درد قفسه سینه مشاهده شد، باید برنامه درمانی خود را دنبال کنید و اگر نشانهها تشدید یافت، باید با پزشک مشورت شود؛ همچنین افراد در زمان آلودگی هوا حتماً مایعات، میوه و سبزیها را بیشتر مصرف کنند.»
وی خودداری از انجام فعالیتهایی که منجر به افزایش آلودگی هوا میشود را از دیگر توصیههای کاهش اثرات آلودگی هوا اعلام کرده و میگوید: «فعالیتهایی مانند روشنکردن آتش و ایجاد گردوغبار نیز در زمان اوجگیری آلودگی ممنوع است و افراد میتوانند از طریق رسانههای جمعی یا نرمافزار اطلاعرسانی شاخصهای آلودگی سازمان حفاظت محیطزیست به شکل ساعتی از کیفیت هوا باخبر شوند.»
کارشناس بهداشت هوای مرکز بهداشت استان اصفهان درباره ورود آلودگی هوا به داخل فضاهای بسته نیز تاکید میکند: «با تداوم شرایط آلوده، گرد و غبار وارد فضاهای بسته نیز خواهد شد به همین دلیل افرادی که دچار آسم و بیماریهای حاد تنفسی هستند، میتوانند از دستگاههای جدید تصفیه هوا استفاده کنند، اما این دستگاهها نیز بسیار گران هستند و به دلیل مکش هوا از بیرون محیط خانه، بینقص نیستند و تنها نقش یک مُسکن را ایفا میکنند.»
صنایع و آلودگی هوا
مهندس داریوش گل علیزاده بهعنوان سرپرست مركز ملی هوا و تغییر اقلیم میگوید: «برای کاهش آلاینده و کیفیت بهبود هوا دو موضوع باید مورد بررسی قرار بگیرد: اول جلوگیری از انتشار ترکیبات عالی فرّار که ناشی از احتراق سوخت خودروها و انتشار بخار بنزین در جایگاهها است و دیگر آنکه، تجهیزات بازیافت بخار بنزین در انبارهای بنزین و تانکرهایی که سوخت را حمل میکنند، نصب شود.»
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست تصریح میکند: «مورد دیگری که در این جریان کمک میکند کاهش انتشار اکسیدهای نیتروژن است، فرآیند احتراقی که در منابع ثابت مثل سیستمهای گرمایشی و سرمایشی که به استناد قانون ۱۷ هوای پاک معاینه فنی موتورخانهها، در دستور کار قرار گرفت. انتشار گازهای آلاینده از خودروها هم باید به حداقل برسد تا در پی آن آلاینده ازن کاهش یابد.»
وی درخصوص وضعیت آلودگی هوای اصفهان میگوید: «بیش از ۷۰ درصد صنایع مستقر در اصفهان، بالقوه آلاینده هوا هستند و در شعاع ۵۰ کیلومتری قرار دارند مانند پالایشگاه، پتروشیمی، کارخانه سیمان و ذوب فلزات که همه اینها بالقوه آلایندهاند و اگر استانداردها را رعایت کنند اثرات تجمعی این آلایندگی بهویژه در فصل زمستان که با وارونگی هوا و انباشت آلایندگی در سطح هوای شهر اصفهان مواجه میشویم، میتواند کمتر باشد، اما حذفشدنی نیست. همانطور که گفته شد در کنار صنایع که سهم بسیار زیادی را به خود اختصاص دادهاند، نباید از نقش آلایندههای متحرک غافل شد. شش مورد از آلایندهها پایش میشوند، درحالیکه ذرات معلق با قطر کمتر از دو میکرون شاخص اصلی آلایندگی هواست.»
گل علیزاده خاطرنشان میکند: «خوشبختانه در سالهای اخیر در شرایط نامساعد سوخت گاز در اصفهان تأمین شده است و صنایع از سوخت مایع استفاده نکردهاند. البته صنایع ریختهگری با توجه به اينكه از سوخت مایع استفاده میکنند و سازمان محیط زیست استان اصفهان در سال قبل پایش خوبی در این زمینه انجام داده است و بقیه دستگاهها همکاری لازم را انجام دادهاند.»
وی ادامه میدهد: «باید به این موضوع توجه کرد که بارگذاری بیش از توان و خود پالایی هوا بیش از ظرفیت تهویه هوا عامل مهمی در ایجاد آلودگی است. باید خودروها استاندارد باشند، از سوخت مناسب و استاندارد هم استفاده کنند و سیستمهای کنترلی روی صنایع نصب شود. اصفهان و بسیاری از کلانشهرها مانند تهران ظرفیت بیش از این را ندارند و اثرات غیرمستقیم مانند ترافیک و جمعیت هم در آلودگی هوا نقش دارند. زمانی که جمعیت افزایش یابد، فعالیتها زیاد میشود و افزایش مصرف انرژی هم آلودگی هوا را به همراه دارد.»