چگونگی تفکیک زباله از مبدأ و کمک به چرخه اقتصـادی (بخش دوم)
بازیافت طلای کثیف ضامن اشتغالزایی و رونق اقتصاد
دفن زباله و دپوی آن یک معضل بزرگ هم دارد و آن نشت شیرابه زباله به درون زمین است. این شیرابه‌ها بسیار سمی هستند و باعث آلودگی شدید خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شوند. زباله‌های تر و خشک با هم وقتی در جایی جمع و با فشار بر هم فشرده می‌شوند، باعث تولید شیرابه از خود می‌شوند. عدم تفکیک زباله باعث زباله گردی هم شده است. متأسفانه در تهران و سایر شهرها همواره کنار سطل‌های زباله چند نفر مشغول جمع‌آوری محتویات درون آن هستند و این کار، هم باعث پخش آلودگی در سطح شهر و هم زشت کردن آرایش یک شهر می‌شود. این زباله گردی در پایتخت نمود بیشتری پیدا کرده و توجه عابران را خیلی به خود جلب می‌کند. اگر بازیافت در ایران کاملاً رعایت و انجام شود زباله‌گردی و سرکشی به این سطل‌ها تا حد بسیار زیادی کاهش پیدا می‌کند.
هر فرد تهرانی به طور متوسط سالانه شش برابر وزن خود زباله تولید می‌کند، این اطلاعات نشان می‌دهد كه متوســط سرانه زباله تولید شــده در تهران 320 كیلوگرم است. درباره ارزش زباله تولید شده در تهران اعداد و رقم‌های عجیب و غریبی بیان می‌شود که درباره آن بهتر است مدیران شهری نظر دهند. متوسط تولید زباله در ایران ۲ برابر نرخ جهانی به‌ازای هر فرد است که رقم بالایی است. سرانه تولید روزانه زباله در جهان 250 تا 300 گرم است كه در ایران این عدد برابر با 600 گرم است. زباله تولید شده در شمال شهر تهران طبق مطالعات انجام شده حداقل دوبرابر میانگین آن در سطح كشور و چهار برابر استاندارد جهانی است.
تعداد دفعات جمع‌آوری زباله در تهران دوتا سه بار در روز است كه این مقدار در كشورهای جهان
2 تا 3 بار در هفته است. مدیران شهری می‌گویند: «تهرانی‌ها هر دقیقه 6 تن زباله تولید می‌کنند»، بر این اساس به طور میانگین روزانه هفت تا نه هزار تن پسماند در شهر تهران تولید می‌شود كه از این مقدار هفت هزار تن از پسماند روزانه تر و
دو هزار تن خشك است.
جولان زباله‌های پلاستیکی در آب‌ها
متأسفانه در پی عدم بازیافت زباله‌های پلاستیکی، بسیاری از آنها وارد رودخانه‌ها و دریاها شده‌اند. هم اکنون پلاستیک وارد چرخه زندگی و خوراک مردم شده است.
با ورود پلاستیک به درون آب‌ها، ماهی‌ها از آنها تغذیه می‌کنند و انسان‌ها هم با خوردن مواد غذایی دریایی پلاستیک را در بدن خود وارد کرده‌اند. محصولات پلاستیکی به‌صورت میکروب وارد بدن موجودات دریایی و آبزی شده است.
در حال حاضر در اقیانوس آرام حجم عظیمی از پلاستیک‌ها در حدود 100 کیلومترمربع تشکیل شده و هر روز به مساحت آن افزوده می‌شود! در فیلم‌ها و کلیپ‌ها، گاه مشاهده می‌شود محصولات پلاستیکی درون بدن ماهی‌ها و پرندگان رسوخ کرده و موجب مرگ آنها شده است.
حسام عبداللهی کارشناس نفتی و ساکن شهر پارسیان (استان هرمزگان) از وجود بطری و زباله‌های پلاستیکی در ساحل دریا خبر می‌دهد. او می‌گوید: «همواره در کنار دریا انواع زباله‌ها یافت می‌شود و هرازگاهی پاک‌‌سازی هم می‌شود، اما باز هم زباله تجمع پیدا می‌کند.»
آمار و ارقام چه می‌گویند؟
طبق اعلام رسمی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، روزانه 58 هزار تن زباله در شهرها و روستاهای کشور تولید می‌شود که 75 درصد از آن دفن می‌شود، اما دفن غیربهداشتی این حجم از زباله باعث شده است تا سالانه
50 هزار میلیارد تومان به محیط زیست خسارت وارد شود. این در حالی است که تنها 5 درصد از زباله‌ها بر اساس استانداردهای بهداشتی دفن می‌شود. با توجه به خسارات سنگین دفن زباله در کشور در قانون برنامه ششم توسعه، مدیریت پسماند به یکی از اولویت‌های دولت تبدیل شد. بدین ترتیب
بر اساس برنامه ششم توسعه دولت موظف است که اقدامات مهمی را با کمک دستگاه‌های ذی‌ربط انجام دهد. در اجرای اصل 123 قانون اساسی، قانون هوای پاک که با عنوان لایحه اصلاح قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا به مجلس شورای اسلامی تقدیم شده بود، با تصویب در جلسه علنی 25 تیرماه سال گذشته و تأیید شورای نگهبان، برای اجرا به رئیس‌جمهوری ابلاغ شد.
طبق قانون هوای پاک، انباشت پسماندهای بیمارستانی و صنعتی در معابر عمومی و فضای باز یا سوزاندن آنها و انباشتن پسماندهای خانگی و ساختمانی در معابر عمومی و فضای باز خارج از مکان‌های تعیین شده توسط شهرداری‌ها و دهیاری‌ها یا سوزاندن آنها و همچنین سوزاندن بقایای گیاهی اراضی زراعی پس از برداشت محصول ممنوع است و متخلف حسب مورد به جزای نقدی درجه شش قانون مجازات اسلامی محکوم می‌شود.
همچنین در تبصره 2 ماده 20 قانون هوای پاک تأکید شده است، دولت و شهرداری‌ها موظفند ظرف مدت سه سال پس از ابلاغ این قانون برای شهرهای مختلف زمینه‌های تبدیل این پسماندها به انرژی یا کود را با کمک بخش خصوصی فراهم کنند.
بر اساس اعلام معاون مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت استان‌های اصفهان، بوشهر و سمنان جزو استان‌های پیشرو در تفکیک زباله هستند و تهران همچنان عقب است. سالانه 16 میلیون تن زباله در کشور در زیر خاک دفن و در این بین، تنها دو درصد دفن‌ها طبق اصول بهداشتی انجام می‌شود. طبق آمارهای جهانی، در استرالیا با توجه به شرایط زمین
۷۰ درصد پسماند دفن و ۳۰ درصد به صورت بازیافت، در ایتالیا ۵۴ درصد دفن، ۱۲ درصد بازیافت و 34 درصد کمپوست، در ژاپن تنها 3 درصد دفن، ۱۷ درصد بازیافت مواد و 80 درصد بازیافت انرژی، در سوئیس یک درصد دفن،
۳۳ درصد بازیافت مواد، ۵۰ درصد بازیافت انرژی و ۱۶ درصد کمپوست، در آمریکا ۵۴ درصد دفن، ۲۴ درصد بازیافت مواد،
۱۴ درصد بازیافت انرژی و 8 درصد بازیافت کمپوست صورت می‌گیرد.
زباله‌های بیمارستانی
هشدار درباره دفع غیر اصولی پسماندها همچنان برقرار است. هنوز در برخی کلان‌شهرها، پسماندهای عفونی مطب‌ها و درمانگاه‌ها بی‌خطر نمی‌شوند، این وضعیت در دوران کرونا تشدید هم شد، چرا که بسیاری از شهروندان، زباله‌های آلوده را بدون تفکیک، دورریز می‌کردند؛ اتفاقی که منجر شــد این زباله‌ها به‌راحتی به چرخه پسماندهای عادی راه پیدا کند و همراه آنها دفن شود. بر اساس اعلام وزارت بهداشت، از میان تمامی استان‌ها، اصفهان، بوشهر و سمنان در سال‌های اخیر، اقدامات خوبی در این باره انجام داده‌اند و جزو استان‌های پیشرو در تفکیک زباله‌ها هستند اما در تهران با وجود حجم بالای تولید پسماند، از این وضعیت عقب‌افتاده است.
قبلاً مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان محیط زیست کشور گفته بود که سالانه حدود 2۱ میلیون تن پسماند عادی، حدود 175 هزار تن پسماند کشاورزی، 32 میلیون تن پسماند صنعتی، 8 میلیون پسماند خطرناک و 175 هزار تن پسماندهای پزشکی و عفونی در کشور تولید می‌شود که تنها 20 درصد پسماندها بی‌خطر دفن می‌شوند.
محسن فرهادی، معاون مرکز سلامت محیط و کار به ماجرای اهمیت تفکیک زباله از مبدأ و جدا‌سازی زباله‌های عفونی از عمومی اشاره می‌کند.
او درباره مدیریت این پسماندها توضیحاتی می‌دهد و می‌گوید: «پسماندها، قسمت‌های مختلف از جمله عادی، صنعتی، کشاورزی و عفونی دارند که هرکدام از آنها دارای اهمیت و حساسیت خاص خودشان هستند. این در حالی است که در این حوزه به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مثل تهران مشکلات زیادی در مدیریت پسماند و دفع آنها وجود دارد.»
به گفته فرهادی، امروزه ثابت شده که دفع اصولی پسماند از دیدگاه بهداشتی و سلامت اهمیت مستقیم و غیرمستقیمی بر زندگی جمعی دارد: «اگر پسماند را به روش‌های غیرعلمی دفع نهایی کنیم، آسیب جدی به زندگی انسان وارد می‌کند. دفن غیربهداشتی پسماند در زمین می‌تواند در خاک، آب‌های زیرزمینی، افزایش حشرات و جوندگان اثر سوء داشته باشد و به‌تدریج سختی و فلزات سنگین در آب مصرفی زیرزمینی مورد استفاده انسان‌ها را افزایش دهد. مجموع این عوامل باعث شده که تمام بیماری‌های ناشی از دفع غیراصولی پسماند به شکل مستقیم و غیرمستقیم به زندگی خود انسان‌ها برگردد!»
او در پاسخ به این سؤال که هم اکنون چه میزان از پسماندها به شکل غیراصولی دفع می‌شود؟ می‌گوید: «در این باره تلاش‌های زیادی از سوی متولیان اصلی یعنی شهرداری‌ها و وزارت کشور در روستاها و مناطق شهری انجام شده اما همچنان در شهرها به‌ویژه کلان‌شهرهایی از جمله تهران، مشکلات زیادی وجود دارد و باید کارهای بیشتری انجام شود. از نظر علمی تمام کسانی که در حوزه‌های زیست‌محیطی فعالیت می‌کنند، مهم‌ترین و بهترین راه دفع بهداشتی پسماند را کاهش و بازیافت و تفکیک از مبدأ عنوان می‌کنند. هر قدر در این بخش سرمایه‌گذاری شود، باز هم نیاز به اقدامات بیشتر
است.»
این مسئول در ادامه به نکته دیگری اشاره می‌کند و آن هم همکاری نکردن مردم در تفکیک از مبدأ زباله‌هاست، وی می‌گوید: «در این بخش نقش مردم بسیار مهم است و در کنار آن هم باید شرایطی فراهم شود تا با استفاده از راه‌های ساده و تشویقی، مردم به تفکیک از مبدأ کمک کند. این مسئله در دوران کرونا مطرح بوده و همچنان هم هست؛ چرا که تفکیک از مبدأ به نحو اصولی و صددرصد انجام نشده و مخاطرات زیادی دارد. هرچند که برخی استان‌ها در این باره بسیار موفق عمل کرده‌اند اما شهرهای دیگر از جمله تهران مشکل همچنان برجاست و در جدا‌سازی مستقیم از سطل‌های شهری، پسماندهایی از جمله دارو، تجهیزات تزریقی، پدها و پنبه‌ها عامل آلودگی‌های عفونی هستند و به‌راحتی به چرخه پسماندهای عادی راه پیدا می‌کنند.»
فرهادی ادامه می‌دهد: «برای تمام این موارد در مدیریت شهری نیازمند اقدام هستیم. البته این تنها وظیفه شهرداری نیست و تمام دستگاه‌های مرتبط و هماهنگ با مردم در این حوزه باید فعال باشند. طی سال‌های گذشته به دلیل اقدامات گسترده در بخش پسماندهای عفونی بخش‌های بیمارستانی، اکنون زباله‌های عفونی بیش از 94 درصد بیمارستان‌های دولتی و خصوصی در همان محل بی‌خطر می‌شوند، اما این کافی نیست؛ چرا که همچنان مراکز تولیدکننده خرد پسماند عفونی مثل مطب‌ها و درمانگاه‌ها را داریم که زباله‌هایشان را بی‌خطر نمی‌کنند. این مسئله در بسیاری از استان‌ها از سوی مدیریت شهری حل شده اما در تهران صددرصد این پسماندهای عفونی، بدون بی‌خطر شدن جمع‌آوری می‌شود که روش خوبی نیست و باید حتماً توأم با بی‌خطر‌سازی باشد!»
به گفته معاون مرکز سلامت محیط و کار، اصفهان (پسماندهای عمومی و عفونی)، سمنان و بوشهر (پسماندهای عفونی) استان‌های پیشرو در تفکیک زباله‌ها و انواع آن هستند و در این مناطق اقدامات خوبی انجام شده است.
باید از تجربه‌های آنها در دیگر مناطق بهره گرفت و در سایر استان‌ها هم به‌صورت مشابه انجام شود. البته کاری که در این مناطق انجام شده با هماهنگی و تعامل تمام ارگان‌ها بوده که منجر به منسجم‌تر شدن اقدامات آنها بوده است، اما درباره شهری مثل تهران که قطب درمانی کشور است، حجم بالایی از پسماندهای عفونی تولید می‌شود و با اینکه اقداماتی از سوی سازمان محیط‌زیست، دانشگاه‌های علوم پزشکی، شهرداری و وزارت کشور در حال انجام است، اما باید جهش بیشتری داشته باشد تا مشکلات پسماند در تهران برطرف شود.
این مسئول معتقد است: «نهادهای مردمی در افزایش مشارکت اجتماعی در مدیریت پسماندها، نقش زیادی دارند.»
او می‌گوید: «نهادها در تفکیک از مبدأ تأثیرگذار هستند؛ چرا که این مسئله یک کار ترویجی، تبلیغی و فرهنگی است و نهادهایی که از مردم هستند و بین آنها نفوذ دارند، می‌توانند نقش مهمی در این باره ایفا کنند به شرطی که ظرفیت و انرژی آنها تجمیع شود و همسو با طرح‌های شهرداری در مدیریت پسماندها گام
بردارند.
فرهادی درباره وظایف وزارت بهداشت درباره بهتر مدیریت شدن پسماندها هم می‌گوید: «وزارت بهداشت مجری نیست و به‌عنوان ناظر در این امر نقش دارد. در این باره اگر در حوزه بهداشتی و زیست‌محیطی مشکلی وجود داشته باشد آن را به دستگاه‌های مسئول اعلام می‌کنیم. در بخش درمان وزارتخانه که تولید پسماند عفونی دارد، نظارت به‌صورت لایه‌بندی از مراکز درمانی تا سطح وزارتخانه وجود دارد. در این باره اعتباراتی هم درنظر گرفته شده که به‌محض تحقق، به بیمارستان‌های دانشگاهی اعطا می‌شود. چندی پیش هم وجوهی برای فاضلاب و پسماند بیمارستانی به چند استان از جمله گیلان و فارس ارسال شد.»