ارزش و اهمیت مال از نظر قرآن

به اعتقاد کافران، مال و ثروت از ارزش بسیاری برخوردار است؛ زیرا از نظر آنان که اعتقادی به آخرت و عالم غیب ندارند و تنها به عالم شهادت و محسوس باور دارند که از طریق حواس انسانی شناخته می‌شود، هیچ چیزی ارزشمندتر از مال و ثروت نیست که تامین‌کننده قدرت و ارزش اجتماعی آنان است؛ از همین رو مال را نشانه کرامت و فقدان آن را نشانه اهانت می‌دانند.(فجر، آیات 15 تا 17؛ اسراء، آیات 90 و 93؛  زخرف، آیات 31 و 32)

خدا در قرآن بیان می‌کند که کافران مترف، ملاک ارزش انسانی را در همان ثروت می‌دانند و انسانیت را بر اساس آن تعریف می‌کنند(نساء، آیه 34؛ صف، آیه 11؛ هود، آیه 12؛ زخرف، آیات 51 و 53)؛ چرا که آنان قدرت و ثروت را، ملاک ارزش و معیار اصلى بهره‌مندى و خوشبختى انسان می‌دانند.(قصص، آیه 79)

اما براساس تعالیم قرآن، مال و ثروت به تنهایی هیچ ارزش ذاتی ندارد(آل عمران، آیه 116)، چه رسد که معیار ارزش‌گذاری انسان‌ها باشد. ارزش و نقش معنوی مال و ثروت  زمانی خواهد بود که با ایمان و عمل صالح آمیخته شود و ابزاری برای انجام وظایف الهی انسان و تزکیه نفس مورد استفاده قرار گیرد.(سباء، آیه 37)

پس اگر انسانی، به خدا و غیب و آخرت بی‌ایمان باشد، هیچ چیزی نمی‌تواند خلاء ناشی از آن را پر کند هر چند که تمام زمین و ما فیها به عنوان ثروت در اختیار آن شخص قرار گیرد(آل عمران، آیه 116؛ حاقه، آیات 27 تا 29)؛ چرا که مال و ثروت مادی  دنیوی هرگز با ایمان و دیگر نعمت‌ها و موهبت‌های معنوی الهی برابری نمی‌کند.(آل عمران، آیه 157؛ نمل، آیه 36؛ قصص، آیات 79 و 80؛ زخرف، آیه 32؛ جمعه، آیه 11) 

همچنین رزق و نعمت آخرتى، بر امکانات مادی دنیوی و جاذبه‌هاى دلفریب آن برتری دارد؛ زیرا خیر مطلق است.(طه، آیه 131)

از نظر قرآن مال و ثروت، از فضل الهی به بشر (بقره، آیه 198؛ مائده، آیه 2؛ توبه، آیه 76) و نیز از جلوه‌های زینت زندگی دنیوی(کهف، آیه 46) و از امور ارزشمند و خیر برای انسان(بقره، آیات 180 و 216 و 272 و 273؛ کهف، آیه 95؛ حج، آیه 11) و از ابزارهای مفید و سازنده انسان برای آخرت ‌سازی نیکو است؛ زیرا مومنان می‌توانند از مال و ثروتی که به درستی و درستکاری کسب شده (اسراء، آیه 35) و همچنین به درستی انفاق و هزینه شده، آخرت خویش را بخرند(توبه، آیه 111) و این گونه به کرامت واقعی دست یابند که با انفاق و اطعام به نیازمندان و یتیمان و مسکینان فراهم می‌آید.(فجر، آیات 15 تا 18)

یکی از جلوه‌های خلافت الهی انسان در زمین، آبادانی زمین از طریق تصرفاتی چون زراعت، دامداری و مانند آنها است(هود، آیه 61؛ آل عمران، آیه 14).

همچنین از نظر قرآن، انفاق مالی و زکوات از واجبات شرعی است(بقره، آیات 2 و 3؛ انبیاء، آیه 73؛ نحل، آیه 90؛ نور، آیات 24 و 37)، و شکی نیست که انفاق جز با تولید ثروت حلال و طیب امکان‌پذیر نیست و کسی که تولید ثروتی ندارد، به سبب فقر توانایی انفاق را از دست می‌دهد و از یک واجب شرعی محروم می‌شود و البته تکلیفی هم نخواهد داشت.

زمینه‌های ازدیاد ثروت حلال

از آنجا که مال و ثروت به عنوان یک ابزار مفید و سازنده در زندگی مادی دنیوی مطرح است که انسان از طریق آن می‌تواند آسایش و آرامش و سعادت دنیوی و اخروی خویش و دیگران را تامین کند و باقیات صالحاتی از خود به‌جاگذارد، کسب مال و ثروت حلال و طیب و افزایش آن در قالب «فضل» از امور ارزشی در فرهنگ قرآنی است. از همین رو خدا بارها از مومنان خواسته تا به کسب فضل الهی (ابتغاء فضل الله) از جمله ثروت و مال حلال و طیب اقدام کنند.(روم، آیه 46؛ نور، آیات 32 و 34 و 38؛ نحل، آیه 16؛ روم، آیه 23؛ قصص، آیه 73)

براساس تعالیم قرآن، برای کسب روزی و افزایش مال و ثروت می‌توان از بسترهای زیر بهره گرفت:

1. ایمان: یکی از مهم‌ترین بسترهای افزایش ثروت و مال، ایمان به خدا و آخرت است. قرآن بصراحت در این باره می‌فرماید: و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند، قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‌‌گشوديم، ولى تكذيب كردند، پس به كيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم. (مائده، آیه ۹۶) همچنین خدا درباره نقش ایمان در افزایش ثروت و رزق می‌فرماید: خداوند برای آنان که کفران نعمت می‌کنند مثلی زده است: منطقه آبادی که امن [و آرام] و مطمئن بود و همواره روزی‌اش از هرجا می‌رسید؛ اما نعمت خدا را ناسپاسی کردند و خداوند به‌خاطر اعمالی که انجام می‌دادند، لباس گرسنگی و ترس را بر ‌اندامشان پوشانید.(نحل، آیه 112)

2. تقوای الهی: تقوای الهی که از طریق عمل به آموزه‌های اسلام کسب می‌شود(بقره، آیه 21) یکی از مهم‌ترین بسترهای افزایش مال و ثروت است. (مائده، آیه ۹۶) همچنین خدا درباره نقش تقوا در ازیاد ثروت می‌فرماید: و هرکس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌دهد و هر کس بر خدا توکل کند، خداوند امر او را کفایت می‌کند. خداوند فرمان خود را به انجام می‌رساند و او برای هر چیزی ‌اندازه‌ای قرار داده است.(طلاق، آیات 2 و 3)

3. استغفار: از مهم‌ترین راهکارهای کسب مال حلال و افزایش رزق و ثروت، استغفار است. قرآن درباره نقش استغفار در افزایش رزق و روزی و مال و ثروت می‌فرماید: و گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره آمرزنده است تا بر شما از آسمان باران پى در پى فرستد و شما را به اموال و پسران يارى كند و برايتان باغ‌ها قرار دهد و نهرها براى شما پديد آورد.(نوح، آیات ۱۰ تا ۱۲) امیرمومنان علی(ع) فرمودند: خداوند متعال استغفار را برای افزایش روزی قرار داده که رحمت خود را شامل حال بندگان قرار دهد. 

4. عمل صالح: عمل صالح که مطابق آموزه‌های اسلام و شرایع الهی باشد، موجب افزایش رزق و روزی و مال و ثروت است؛ خدا بصراحت می‌فرماید: و اگر آنان به تورات و انجيل و آنچه از جانب پروردگارشان به سويشان نازل شده است، عمل می‌کردند؛ قطعا از بالاى سرشان از بركات آسمانى و از زير پاهايشان از بركات زمينى برخوردار مى‌‏شدند از ميان آنان گروهى ميانه‌رو هستند و بسيارى از ايشان بد‌رفتار مىكنند.‌(مائده، آیه ۶۶) امام صادق‌(ع) فرمود: «إِنَّ السَّرَفَ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ إِنَّ الْقَصْدَ یُورِثُ الْغِنَی؛ اسراف موجب فقر و نداری، و میانه‌روی موجب غنی و بی‌نیازی می‌شود.»(کافی، ج 4، ص 53)

5. کار و تلاش: از راه‌های کسب روزی و افزایش مال و ثروت، کار و تلاش است؛ زیرا اگر انسان فراتر از قسمت روزانه دنبال فضل الهی است می‌بایست تلاش و کوشش کنند. از نظر قرآن، قسمت روزانه برای همگان مشخص است(زخرف، آیه 32)، اما فضل، نیازمند ابتغاء و جستن است که این جستن و تلاش نیز باید با پشتکار و همت بالا همراه باشد.(روم، آیه 46؛ نور، آیات 32 و 34 و 38؛ نحل، آیه 16؛ روم، آیه 23؛ قصص، آیه 73)

6. صدقه و انفاق: از دیگر راهکارهای قرآنی افزایش مال و ثروت، صدقه و انفاق است، به طوری که خدا در قرآن می‌فرماید حتی اگر فقیر از همان ‌اندک سرمایه و ثروت خویش کمی را انفاق کند، خدا به او از فضل خویش کمک کرده و بر مال و ثروتش می‌افزاید. قرآن کریم می‌فرماید: مثل کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه صد دانه باشد، خداوند براى هر کس که بخواهد آن را چند برابر می‌کند و خدا گشایشگر داناست.(بقره، آیه 261) امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: استنزلوا الرزق بالصدقه؛ با صدقه دادن، روزی خود را فرود آوردید. (کافی الاسلامیه، ج4، ص3، ح5- تحف العقول ص 60- من لایحضره الفقیه ج2، ص 66، ح 1730) آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: اذا أملقتم فتاجروا‌الله بالصدقه؛ هرگاه دچار فقر و نداری شدید با صدقه با خداوند تجارت کنید. (نهج‌البلاغه، حکمت 258) امام باقر(ع) در این‌باره می‌فرماید: البر و الصدقه ینفیان الفقر و یزیدان فی‌العمر و یدفعان عن صاحبهما سبعین میته سوء؛ کار خیر و صدقه، فقر را می‌برند، بر عمر می‌افزایند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور می‌کنند.‌(من لایحضره الفقیه ج2، ص66، ح 1729) به سخن دیگر حتی کسانی که به دنبال تکاثر نه کوثر هستند و می‌خواهند بر ثروت خویش بیفزایند، با صدقه دادن می‌توانند ثروت خود را افزایش دهند و بدان برکت بخشند. از نظر آموزه‌های اسلامی کسی یا جامعه‌ای که دچار فقر است، برای رهایی از فقر می‌بایست با خداوند تجارت کند و راه تجارت با خدا این است که از اموالی که در اختیار دارد بخشی را انفاق کند و صدقه دهد؛ زیرا از نظر قرآن، در هر مالی چه کلان و چه ‌اندک، حق و سهمی الهی است که خاص سائلان و محرومان است (ذاریات آیه 19؛ معارج، آیات 24 و 25) و باید این حق به آنان باز پرداخت شود؛ اما اگر این سهم در مال شخص و یا جامعه بماند، در حقیقت خیانت در امانت صورت گرفته است و خائن هرگز بهره‌ای 

نخواهد برد.