پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی، چرا انسان علی‌رغم افکار و عقاید نادرست خود،‌ نمی‌تواند آنها را بازشناسی و پالایش کند، و افکار و عقاید صحیح را سرلوحه اعمال و رفتار خود قرار دهد؟

پاسخ:

بیماری خود دانابینی

یکی از مهم‌ترین بیماری‌های روحی و روانی در مباحث فکری و اعتقادی، بیماری خود دانابینی است، که تشخیص آثار و پیامدهای آن بسیار دشوار است. این بیماری که به آن علم خیالی و جهل مرکب نیز گفته می‌شود اگر مزمن و طولانی‌مدت در انسان ایجاد شود،‌ مداوایش تقریبا محال است! جهل مرکب یا جهل فراگیر، عبارت است از دو نادانی که با هم ترکیب شده‌اند: جهل اول، نادانی انسان به یک چیز است که همان جهل بسیط است، و جهل دوم این است که انسان، نادانی‌اش را علم تصور کند، و این خود جهلی دیگر است که با جهل نخست ترکیب می‌شود و از ترکیب آنها جهل مرکب حاصل می‌گردد. متاسفانه بسیاری از مردم به این بیماری روحی و روانی مبتلا هستند! و آثار و پیامدهایش در عرصه‌های فکری و اعتقادی و تعاملات اجتماعی ظاهر و نمایان است! به ویژه در سه عرصه‌ای که امام صادق(ع) به آنها صراحت و تاکید دارد: 1- عرصه دینی 2- عرصه خواسته‌ها و باورها 3- عرصه مدیریت در کارها (تحف‌العقول، ص 321)

در این سه عرصه همه گمان می‌کنند که آنچه می‌گویند و اعتقاد دارند با واقعیت مطابق است و هیچ‌کس احتمال نمی‌دهد که ممکن است افکار، ادعاها و اعتقاداتش خطا باشد! حال سوال اصلی این است که چرا این حالت تصلب و انعطاف‌ناپذیری و خود حق‌بینی در انسان به وجود می‌آید و چه موانعی موجود است؟ براساس آموزه‌های وحیانی اسلام موانع زیر را می‌توان به عنوان سد راه حقیقت و واقعیت برشمرد:

1- پیروی از گمان و ظن

از منظر قرآن کریم شایسته نیست، مسلمان چیزی را که به طور قطع برایش ثابت نشده است دنبال کند، یا آن را محور گفتار، پندار و کردارش قرار دهد: «و لا تقف ما لیس لک به علم» چیزی را که بدان علم نداری، دنبال نکن(اسراء- 36) و یا در سوره انعام آیه 116 خداوند می‌فرماید: اگر از بیشتر کسانی که در این سرزمین هستند پیروی کنی، تو را از راه خدا گمراه می‌کنند. آنان جز از گمان خویش پیروی نمی‌کنند و جز به حدس و تخمین نمی‌پردازند.

2- تمایلات نفسانی

این مانع دومین لغزشگاه اندیشه است و خطرش اگر از «گمان» بیشتر نباشد، کمتر نیست. آنگاه که آدمی چیزی را دوست می‌دارد و بدان وابسته می‌شود، بینایی عقلش را از دست می‌دهد و گوش‌های اندیشه‌اش کر می‌شود. در نتیجه نمی‌تواندکاستی‌ها و نقص‌های محبوبش را ببیند. همین حالت در نفرت و دشمنی آدمی نیز وجود دارد. 

از این رو آدمی اگر می‌خواهد نقطه ضعف یا قوت یک نظریه را بشناسد و در آن درست بیندیشد، می‌باید نخست، خود را از تمایلات نفسانی آزاد سازد، چرا که این تمایلات خواه ناخواه در باورها و قضاوت‌های او اثر می‌گذارد! داستان فتوای نجاست در آب چاه توسط علامه حلی که ابتدا دستور داد چاه آب خانه‌اش را پر کنند، نمونه این 

تاثیرگذاری است. 

خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «ان یتبعون الا الظن و ما تهوی الانفس» (آنان) جز از گمان و آنچه دلخواهشان است پیروی نمی‌کنند (نجم- 23) و همچنین در سوره ص آیه 26 می‌فرماید: ای داود! تابع میل خودت و هواهای نفسانی مباش که از راه خدا منحرفت می‌کند. 

امام علی(ع) فرمود: «خیر الأراء ابعدها من الهوی و اقربها من السداد» 

امام علی(ع) فرمود: بهترین آراء و نظرات، دورترین آنها از هوس و نزدیک‌ترین آنها به استواری است. (غررالحکم، ح 5011)

ادامه دارد