پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام چه بسترها و شرایطی به انسان کمک می‌کند تا او بتواند افکار و عقاید صحیح و حق را تحصیل کند، و از افتادن به ورطه انحراف و گمراهی نجات پیدا کند؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به دو مبحث تأنی و تجربه پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم:
3- تمرکز اندیشه
تمرکز اندیشه، جوانب هر مسئله را برای پژوهشگر روشن می‌سازد، و موجب می‌گردد وی رأیش را با اعتنا و توجه به همه ملزومات ارائه می‌کند. هرچه انسان در پژوهش، به تمرکز بیشتر در اندیشه برسد، به حقیقت، نزدیک‌تر می‌شود، و هرچه تمرکزش کمتر گردد، از حقیقت، دورتر می‌شود. از این رو، اگر پژوهشگر می‌خواهد از رأیی متقن و استوار برخوردار باشد، می‌باید عوامل تمرکز اندیشه را فراهم سازد، و از موانع تمرکز دوری کند. مهم‌ترین عواملی که به تمرکز فکر می‌انجامد، در روایتی از امام صادق(ع) جمع شده‌اند که فرمود: پنج خصلت است که هرکس یکی از آنها را از دست بدهد، دل‌مشغولی، پریشان‌عقل و ناکام در زندگی می‌شود: نخست: سلامت بدن، دوم: امنیت، سوم: گشایش در روزی، چهارم: رفیق سازگار، و پنجم: آرامش که همه این ویژگی‌ها را در خود دارد.(خصال شیخ صدوق، ص284) مجموعه این عوامل پنج‌گانه موجب تمرکز اندیشه شده و فقدان آنها به‌طور طبیعی تمرکز را به هم می‌زند.
4- پویایی اندیشه
پویایی و نشاط اندیشه و جلوگیری از بسته‌اندیشی (دگماتیسم)، شرطی دیگر برای دستیابی به عقیده درست و نظر رأی متقن و استوار است. سفارش امام علی(ع) در این زمینه چنین است: «امخضوا الرأی محض السقاء، ینتج سدید الاراء» نظر و رأی را مانند مشک کره‌گیری، به هم بزنید تا آرای استوار به بار آورد.(غررالحکم، ح 2569) اگر اندیشه بر محور یک رأی، سرسختی بورزد، و در آن جولان ندهد و سایر نظرات، اندیشه‌ها و انتقادات را لحاظ نکند، به جمود و تحجر می‌رسد، و در نتیجه نشاطش برهم می‌خورد، و از جنبش و رشد بازمی‌ماند و قدرت شناخت درست نظریه‌ها و سنجش دقیق آنها را از نظر درستی و بطلان، یا ضعف و قوت، از کف می‌دهد.
5- تبادل‌نظر
یکی دیگر از شرایط پالاش عقیده، تبادل‌نظر است. سفارش امام علی(ع) در این‌باره چنین است: «اضربوا بعض الرأی ببعض، بتولد منه الصواب» آراء را برهم زنید(تضارب آراء) تا از دل آن درستی و صواب زاییده شود و به دست آید.(غررالحکم، ح 2567) نتیجه اینکه تبادل‌نظر و تضارب آراء به دور از تعصب، به‌طور طبیعی، نقط قوت و ضعف و نیز خطا و درستی آراء و نظرات را روشن می‌سازد. بر این پایه، آنکه به خود اجازه می‌دهد که در آرای دیگران، تحقیق و بررسی کند، اگر اهل پژوهش باشد، می‌تواند آرای درست را از نادرست تشخیص دهد. امام علی(ع) می‌فرماید: «من استقبل وجوه الاراء، عرف مواقع الخطا» کسی که به استقبال آرای گوناگون می‌رود، لغزشگاه‌ها(ی اندیشه) را می‌شناسد.(الکافی، ج8، ص22) در نقطه مقابل، کسی که به خود اجازه نمی‌دهد که در آرای دیگران بنگرد و از آنها اطلاع یابد، بلکه در هر زمینه که با آن روبه‌رو می‌شود، با شتاب به اظهارنظر می‌پردازد، و تنها به راهنمایی اندیشه خود، اعتنا و بر آرای عقلی خویش اعتماد می‌کند، به گفته امام علی(ع) دراین آرای گوناگون گرفتار خطاهای آشکار و فرساینده می‌شود: «من جهل وجوه الاراء، اعیته الحیل» کسی که درباره آرای گوناگون جهالت ورزد، ترفندها او را از پای درمی‌آورند.(غررالحکم، ح 7865)
6- امدادهای غیبی
امدادهای غیبی، نقش بزرگی در دستیابی به باورهای علمی، شناخت حقیقت و پالایش عقیده دارند، انسان هر قدر هم که ورزیده و ماهر و آگاه باشد، به‌دلیل محدود بودن معلوماتش، نمی‌تواند به تمام ابعاد مسائل مورد بررسی خود احاطه یابد، و از کلیه زوایای آنها آگاه شود، از این رو اگر بخواهد واقعیت را به‌ویژه در مسائل پیچیده علمی بیابد، به امدادهای غیبی و به تعبیری به‌گونه‌ای از الهام و اشراق نیاز دارد، و این امدادهای اشراقی به زمینه‌های درونی پژوهشگر و نیت و طهارت نفس او بستگی دارد.