نگاهی به مقام شامخ معلم و رابطه انسان‌ساز معلم و شاگرد -بخش نخست
پراکندن بذر علم و معرفت و گریز دیو جهالت
گالیا توانگر
اول معلم بشر پروردگار است که انسان را تزکیه و حکمت آموخت. (سوره جمعه آیه ۲)
این که گفته می‌شود معلّم کار انبیا را می‌کند، برویم در عمق این حرف؛ این حرف یعنی چه؟ یُزَکّیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتبَ وَ الحِکمَهًْ؛ کار انبیا این است؛ کار انبیا نجات بشریّت است و ایجاد یک جامعه انسانیِ برتر و والاتر است، «معلّم، شاغلِ شغل انبیا است» (سخنان روشن‌گرایانه رهبر معظم انقلاب در دیدار فرهنگیان 16/2/94)
بنابراین روشن است که معلم در جایگاه انبیا قرار می‌گیرد با رسالتی که خداوند بر دوش او نهاده است، علم نردبان ثروت و قدرت نیست، علم فهمیدن و اندیشه است. معلم فطرت دانش‌آموز را بیدار می‌کند و او را به عالم ملکوت متصل می‌سازد.
از جمله خدمات استاد شهید مطهری به‌نظام تعلیم‌وتربیت احیای نقش پیامبری معلمان بود. معلمی که صاحب تفکر ماتریالیسم و برده نظام غربی باشد، آموزش او لذت‌محور و سودمدار خواهد بود. شخصی که فقط برای کسب ثروت، تصورات ذهنی خود را می‌فروشد و در جهت توسعه وجودی و رشد و کمال دانش‌آموز منفعل است، او دیگر یک معلم نیست، بلکه کارمند ساده نظام فکری خود است. استاد مطهری با حضور در دانشگاه و پیوند علم و اخلاق، علم و دین، علم و آگاهی و... شأن و جایگاه واقعی و منزلت معلم را در مقام هدایتگری و تعالی انسان نمایان ساخت.
اگرچه با تعطیلی چندروزه به مناسبت عید سعید فطر از لحاظ تقویمی چندگام از مقام معلم دور شده‌ایم، ولی هیچ‌گاه برای پرداختن به مقام شامخ معلم دیر نیست.
رابطه مقدس معلم و شاگردی
رابطه معلم و شاگردی رابطه‌ای قلبی و روحانی است، معلمی که در جهت سعادت شاگرد می‌کوشد و هادی او به سمت ملکوت و جاودانگی است؛ در قلب و ذهن دانش‌آموز جایگاهی مقدس و ویژه دارد و هدف نهایی معلم کمال دنیوی و اخروی دانش‌آموز است.
سند تحول بنیادین از دانش‌آموز به‌عنوان متربی و معلم را مربی می‌نامد. این دو از «رب» گرفته شده، رب‌العالمین بر درون و برون انسان تصرف دارد. معلم و نماینده او نیز باید چنین باشد و نیازهای روحی و روانی، درون و برون متربی را در نظر بگیرد و هدایتگر او به سمت کمال باشد. این رابطه معلم و شاگرد است، ولی اگر قرار باشد معلم فقط به آموزش محفوظات بپردازد، امروزه تجهیزات الکترونیک و سود مداران عرصه آموزش باکیفیت بهتری در حال فروش خدمات‌اند.
مریم درودیان یک فرهنگی و مسئول یک پژوهش‌سرای دانش‌آموزی درباره ضرورت تحول شیوه‌های تدریس برایمان توضیح می‌دهد: «یکی از الزامات توجه به شیوه‌های نوین تدریس، خروج از آموزش تک‌بعدی است. آموزش با هدف مادی و نگاه تجاری به دانش‌آموز، تربیت نیروهای متبحر، نخبه و متعهد برای بازار کار را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. یکی از شیوه‌های نوین تدریس توجه تمام ساحت تعلیم‌وتربیت و تحول متربی است؛ لذا لازم است تا جهت پرورش مهارت گفت‌وگو و اندیشه‌ورزی، احیاء هویت ایرانی اسلامی و تقویت مهارت‌اندیشیدن و واشکافی زبان مادری و تعمیق ارزش‌های و باورهای الهی، شیوه‌های نوین تدوین و اجرا گردد.»
مهم‌ترین چالش‌های پیش روی نظام آموزشی
مریم درودیان یک فرهنگی در ادامه با استناد به بیانات روشن‌گرایانه رهبر معظم انقلاب توضیح می‌دهد: رهبر معظم انقلاب فرمودند: «آموزش‌وپرورش کنونی کشور ما،
ساخته و پرداخته فکر ما و برنامه‌های ما و فلسفه ما نیست.» و دیگر اینکه می‌فرمایند: «تحول یک کلمه است، لکن در پشت این وجود لفظی در پشت این کلمه یک دنیا کار نهفته است.»
از مهم‌ترین چالش‌های زیربنایی آموزشی و تربیتی در نظام فعلی آموزش‌وپرورش، این است که به‌جای پرداختن به ساحت‌های شش‌گانه در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش
۱- تعلیم‌وتربیت اعتقادی، عبادی، و اخلاقی
۲- تعلیم‌وتربیت اجتماعی و سیاسی ۳-تعلیم‌وتربیت زیستی و بدنی ۴- تعلیم‌وتربیت زیبایی و هنری ۵- تعلیم‌وتربیت اقتصادی و حرفه‌ای ۶- تعلیم‌وتربیت علمی و فناوری در حال حاضر نسل جدید دانشگاه‌ها نیز در جهان شکل‌گرفته است؛ یعنی از سطح پژوهش و آموزش فراتر رفته و به مرحله پیوند با صنایع رسیده‌اند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «یکی دیگر از مهم‌ترین چالش‌های موجود عدم توجه به پژوهش و یا نگاه پژوهشگرانه در معلم‌ها و مربیان است و نکته دیگر بی‌توجهی به روندهای تربیتی فعال در حوزه یادگیری فعال از جمله، پژوهش، کشف، شیوه‌های پیش سازمان‌دهنده‌ها از طریق رسانه‌هاست. ممکن است معلم از طریق نمایش یک فیلم تدریس کند و معلم در بستر پرسش و پاسخ و جست‌وجو مفهوم را منتقل کند. هنوز شیوه سخنرانی و آموزش یک‌جانبه اجرا می‌شود. معلمین ما معمولاً از خلاقیت و تحلیل قوی برخوردار نیستند و شاید برای این منظور تربیت نمی‌شوند.
من زیباترین روزها و خاطرات دوران خدمت به بچه‌های سرزمینم را در کارگروه طرح مسئله و حل مسئله در پژوهش‌سرا تجربه کردم. کشف استعدادهای نهفته در دانش‌آموزان خلاق و به ثمر رساندن آن، به من نشان داد که ظرفیت‌های دانش‌آموزان در حل مسئله چقدر می‌تواند مورد استفاده در امور کشور قرار گیرد. خلاقیت دانش‌آموزان در تولید بتن سبک اتوکلاوی و تولید نانوذرات مس در پژوهش‌سرای دانش‌آموزی و یا طرح کارورزی و بازدهی ویژه هنرستان‌ها، دوره‌های پودمانی نانوفناوری، از جمله طرح‌های کاربردی است که حلقه اتصال آموزش‌وپرورش با صنعت محسوب می‌شود.»
این مسئول پژوهش‌سرای دانش‌آموزی با ورق زدن خاطرات ذهنی‌اش می‌گوید: «کاربردی‌ترین طرح دانش‌آموزی در ایام شیوع کرونا تولید یک محصول را در پی داشت؛ مواد ضدعفونی‌کننده بر پایه آب که ماندگاری آن با نانوذرات افزایش‌یافته بود. این محصول منجر به برون‌رفت از مشکل کمبود الکل و ارتقای کیفیت این محصول که درگذشته توسط متقلبین با الکل صنعتی ترکیب می‌شد، گردید. این محصول توانست در پنج عنوان مجوز سازمان غذا و دارو کشور را دریافت کند و توسط ارگان‌ها و برخی شخصیت‌های مهم مورد تقدیر قرار گرفت.
آنچه که شیرینی این خاطره را به کام همه‌مان تلخ کرد بی‌توجهی مسئولین وقت آموزش‌وپرورش و حذف خبر موفقیت دانش‌آموزان از سایت اداره کل آموزش‌وپرورش شهر تهران و وزارت آموزش‌وپرورش بود که دلیلی جز بی‌توجهی وزیر و منصوبین ایشان در دولت قبلی به سرمایه‌های ملی کشور که جوانان و نوجوانان این کشور هستند،
نداشت.»
مهارت‌های تدریس در معلمین موفق
معلم خوب فراتر از برنامه‌های درسی منظم عمل می‌کند. خارج‌شدن از روال منظم کار گروهی و تکالیف اجباری مدرسه به معلمان در انعطاف‌پذیری بیشتر کمک می‌کند.
حمید حسن‌زاده یک دبیر به همکاران خود توصیه می‌کند: «به دنبال تجربه‌های کاملاً جدید و روزآمد باشید، به دانش‌آموزان خود فکر کنید و سعی کنید عمل‌های متفاوتی داشته باشید. جالب است بدانید که این برنامه‌ها و فعالیت‌ها نسبت به برنامه‌های درسی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند و باعث هیجان‌زده شدن دانش‌آموزان می‌شود. پس به‌عنوان یک معلم کارآمد سعی کنید که فراتر از برنامه‌های درسی ارائه شده عمل کنید و انعطاف‌پذیری داشته
باشید.»
وی در ادامه می‌گوید: «در نظر داشته باشید که یک معلم خوب، رابطه‌اش با دانش‌آموزان مثبت است. به احساسات دانش‌آموزان توجه می‌کند. نظم و کنترل کلاس را در اختیار دارد. محیط مطلوبی برای یادگیری پدید می‌آورد. از کار با دانش‌آموزان لذت می‌برد. دانش‌آموزان را به فعالیت‌های یادگیری می‌کشاند. خلاق و نوآور است. به آموزش مهارت خواندن تأکید دارد. دانش‌آموزان را به داشتن تصویر خوبی از خود هدایت می‌کند. به‌طور جدی در فعالیت‌های رشد حرفه‌ای خود شرکت می‌کند. انعطاف‌پذیر است و به موضوع درسی تسلط کافی دارد. ثابت‌قدم است و عادلانه رفتار می‌کند.»
این فرهنگی در تکمیل صحبت‌هایش اشاره دارد: «معلم موفق تلاش می‌کند تا اعتمادبه‌نفس شاگردان را افزایش دهد، چون تا دانش‌آموز اعتمادبه‌نفس نداشته و برای خودش ارزش قایل نشود، هر گز در رشد و تعالی شخصیتش گام‌های استواری برنخواهد داشت. مثلا معلم نباید به بهانه کنترل صف، اعتمادبه‌نفس متعلمین را بشکند و او را در صف تمسخر کرده و بازیچه هم‌صفی‌هایش قرار دهد؛ زیرا این سرکوب‌کردن‌ها متعلم را خرد می‌کند و دیگر هیچ ارزشی به دانش و مکتب و معلم قایل نمی‌گردد. معلم موفق بین تشویق و تنبیه توازن ایجاد می‌کند؛ چون می‌داند، تشویق و علاقه‌مند ساختن دانش‌آموز برای تعلیم‌وتربیت شایسته، اصل است و تنبیه آخرین علاج و به منزله عملیات جراحی است؛ لذا معلم موفق نزد خودش معیارهای وضع می‌کند که چه کارها و فعالیت‌های سزاوار تشویق و ترغیب‌اند؟ و چه اشتباهاتی قابل تنبیه و چه خطاهای موجب عفو و بخشش هستند؟ و با در نظر داشت این معیارها با دانش‌آموز تعامل می‌کند تا بعد از برخورد، پشیمان نشده و از متعلم معذرت نخواهد.»
شرایط یک تدریس اثربخش
مهم‌ترین وظیفه معلم ایجاد شرایط یادگیری است. برای مشخص‌کردن شرایط یادگیری، یادگیری انواع روش‌ها و کاربرد آنها برای اهداف متنوع آموزشی لازم و ضروری است.
آنچه مهم‌تر از یادگیری روش‌های تدریس است، آگاهی از نحوه یادگیری دانش‌آموزان و کارکرد مغز آدمی است. روش‌های سنتی و متداول تدریس قادر به هدایت افراد به‌سوی یک تحول عمیق نخواهد بود. بدیهی است چنانچه معلمانی کارآمد الگوی دانش‌آموزان باشند، راه پیشرفت و ترقی هموارتری فراروی آنان خواهد بود.
تدریس کارآمد و مؤثر یکی از شاخص‌های آموزش‌وپرورش پویا است. معلمان در کلاس‌های درسی جهت تدریس و آموزش مطالب و محتوای کتاب‌های درسی از روش‌ها و شیوه‌های خاصی استفاده می‌کنند. این روش‌ها درکل به دودسته روش‌های سنتی نظیر سخنرانی و روش‌های فعال نظیر بحث گروهی، حل مسئله، اکتشافی، یادگیری در حد تسلط و... طبقه‌بندی می‌شوند. هرکدام به شیوه خاص خود و با توجه به موضوعات درسی به کار برده می‌شوند و معلمانی موفق هستند که به شاگردان خود مطالب شناختی و اجتماعی را به خوبی عرضه می‌دارند و نحوه کار گیری مؤثر از آنها را می‌آموزند.
روح‌الله سعدیان یک معلم برای داشتن بهترین شیوه تدریس در کلاس درس به همکاران خود توصیه می‌کند: «در کلاس درس، تک‌تک شاگردان خود را مورد توجه قرار دهید و حتی نگاه خود را به طور مساوی بین آنها تقسیم کنید، عدالت را رعایت کنید و از تبعیض قائل شدن بین دانش‌آموزان بپرهیزید. برای اینکه یک تدریس موفق داشته باشید از توانایی‌های خود ازیک‌طرف و آگاهی از روند عملی نهفته در فرایند تدریس از طرف دیگر مطلع باشید. نیاز به داشتن و مجهز شدن به اطلاعات روز را در خود تقویت کنید وسعی در دانستن و عمل کردن در مسیر تحقق اهداف آموزشی داشته باشید. به دانش‌آموزان مسئولیت‌هایی واگذار کنید نظرات دانش‌آموزان را پذیرا باشید، شنونده خوبی بوده و به آنها اعتماد کنید. در کلاس درس بر ارزشیابی‌های مستمر مبتنی بر مدیریت کیفی در رویکرد و فرایند مدار که بیشتر به‌صورت کیفی است تأکید کنید.»
وی ادامه می‌دهد: «در کلاس درس انعطاف‌پذیر بوده و تلاش مجدانه را برای تحقق اهداف آموزشی به عمل‌آورید. در کلاس درس قاطعیت داشته باشید و عادلانه عمل کنید و دلایل تصمیم‌گیری‌های خود را توضیح دهید. بر سه محور کلیدی ارتباط، صداقت، عشق
غیر انحصارطلبانه و همدلی، آگاهی و تسلط کافی داشته باشید.
سعی کنید دانش‌آموزان را به طور انفرادی بشناسید و سهمی از وقت و انرژی خود را در اختیار هریک از آنها قرار دهید. با دانش‌آموزان رفتار محبت‌آمیز و مثبت داشته باشید تا در کارهای کلاسی، شاگردان را به پیشرفت و به‌دست‌آوردن اطلاعات جدید تشویق کنید.
به‌منظور آن‌که به نحوه شایسته‌ای از زمان، استفاده کنید باید پس از ایجاد انگیزه و آماده‌‌سازی دانش‌آموزان، درس را در وقت مقرر شروع و تمام کنیم و وقفه‌های بین کلاسی را به کمترین حد برسانید و کلاس را چنان نظم بخشید که از بروز رفتارهای مخرب دانش‌آموزان جلوگیری شود.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «هرچه زودتر اسامی دانش‌آموزان را بیاموزید تا جایی که می‌توانید اطلاعاتی درباره فردفرد دانش‌آموزان به دست آورید. در ابتدای سال، قوانین و مقرراتی را با کمک دانش‌آموزان وضع کنید و با دید مثبت با شاگردان برخورد کنید. همیشه بحث‌های کلاسی را تشویق کنید و مدیریت کلاس با شاگردان سهیم باشید. بانظم باشید و به‌موقع در صورت امکان، جلوتر از دانش‌آموزان در کلاس درس حضور داشته باشید و آخرین نفری باشید که کلاس را ترک می‌کنید. خوش‌رو باشید و سعی کنید همواره تبسمی بر لب داشته باشید و با دانش‌آموزان، دوستانه برخورد کنید. همواره با طرح درس، وارد درس شوید اما اسیر طرح درس نشوید. برای اعمال مدیریت کلاس درس اثربخش، همواره آمادگی خود را از جهات مختلف، حفظ کنید. به شاگردان احترام بگذارند و برای آنان ارزش قایل شوند و معلومات خود را به رخ شاگردان نکشید، زیرا شاگردان خود می‌توانند قضاوت کنند.»