افروختن چراغ مطالعه در شبستان‌های فروش حضـوری کتاب
در آستانه برپایی سی و سومین دوره نمایشگاه کتاب تهران هستیم، رویدادی بین‌المللی در عرصه نشرمان که شیوع پاندمی کرونا در برگزاری‌اش وقفه‌ای دو ساله ایجاد کرد. حالا ناشران و متولیان فرهنگی در تدارک و برنامه‌ریزی برای میزبانی مجدد از کتاب‌دوستان با تازه‌های نشر ایران و جهان هستند. در این دوره تازه‌های نشرایران و جهان در دو بخش مجازی و فیزیکی به علاقه‌مندان عرضه می‌شود. بعد از شیوع دو ساله بیماری کرونا و تصمیم‌گیری‌ها برای برپا نشدن موقت نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به شکل فیزیکی‌اش، بنا به برگزاری این رویداد حوزه نشر به شکل مجازی گذاشته شد. اتفاقی که سال ۱۳۹۹ رخ داد و سبب تسریع روند بهره‌مندی اهالی نشر و مسئولان فرهنگی از تکنولوژی‌های نوین ارتباطی در حفظ ارتباط میان کتاب و دوستداران آن شد.
برگزاری نخستین دوره و دومین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران که طی دو سال گذشته شاهد آن بودیم به گفته خود اهالی کتاب تجربه‌ای ارزشمند را برای این بخش از فرهنگ‌مان رقم زده که نباید آن را رها کرد. از همین رو فراخوانی که خانه کتاب و ادبیات ایران برای دعوت از ناشران به ثبت‌نام در سامانه نمایشگاه کتاب منتشر کرد خیال ناشران و مردم را آسوده کرد که از این پس برای حضور در نمایشگاه، اجباری به حضور فیزیکی ندارند و طبق روال دو سال گذشته امکان برپایی مجازی نمایشگاه هم برای آنان مهیا است.
سی و سومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران امسال به میزبانی مصلای بزرگ تهران برگزار می‌شود، تصمیمی که در پی بازدید معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از گزینه‌های محتمل برای برپایی نمایشگاه کتاب تهران اتخاذ شد.
اهمیت کتاب و کتابخوانی و فراز و نشیب‌ها
یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی در جوامع بشری میزان مطالعه آن ملل است. در کشورهایی که از لحاظ توسعه یافتگی و فرهنگی در سطح بالایی هستند، آمار مطالعه و کتابخوانی شان بسیار بالا است. تیراژ کتاب در آن کشورها چند هزار جلد است و روزنامه‌ها هم شمارگان زیادی دارند.
متاسفانه سرانه مطالعه و کتابخوانی بسیار کم است و مردم از این لحاظ باید همت بیشتری به خرج دهند. در حال حاضر اوضاع چاپ کتاب در ایران بسیار اسفبار است. بعضی از ناشران تعطیل کرده‌اند. کتاب فروشی‌ها تغییر کاربری داده‌اند. تیراژ کتاب به زیر 500 عدد رسیده است و خلاصه اوضاع کتاب در ایران حال و روز خوشی ندارد. همه این‌ها بستگی به کتاب نخواندن مردم دارد.
امیر حسین بسطامی یک فعال در حوزه کتاب می‌گوید: «بعضی از مردم در جواب دلیل مطالعه نکردن، می‌گویند: «خُب، کتاب گران است.» این حرف کاملا غلطی است. آنها خرج‌های دیگری می‌کنند؛ مثل کافه رفتن، رستوران رفتن و... این کارها برای آنها گران نیست، ولی برای کتاب خریدن پول ندارند! به نظر می‌رسد این‌ها بهانه‌ای بیش نیست.
افزایش شبکه‌های مجازی نیز دلیل بی‌توجهی مردم به مطالعه بیشتر شده است و اغلب سرشان توی گوشی‌هاست. در کشورهای توسعه یافته مثل ژاپن از اوقات فراغت خود به هر شکلی بهره می‌برند؛ مثلا در مترو اکثرشان کتاب به دست می‌شوند.
کشورهای توسعه یافته، پیشرفت خود را مدیون اهمیت دادن به امر مطالعه و چاپ کتاب هستند. به هر حال مطالعه و کتابخوانی یکی از عوامل مهم در افزایش سطح فرهنگ جوامع بشری است و باید کتاب وارد زندگی مردم شود.»
این فعال فرهنگی در حوزه کتاب در ادامه می‌گوید: «برای تغییر، تفکر و نگرش مردم به امر کتابخوانی باید در کودکی، بچه‌ها را به این امر مهم واداشت، چون شخصیت افراد به طور شگرفی در کودکی شکل می‌گیرد. والدین باید قبل از شروع مدرسه برای بچه‌ها کتاب بخوانند و آنها را با کتاب آشنا کنند و فرهنگ مطالعه را در خانه خود و مخصوصا برای بچه‌ها اشاعه دهند.
یکی از راه‌های دیگر افزایش مطالعه، عضویت در کتابخانه‌ها و زیاد رفت و آمد کردن به آنجاست. در محیط کتابخانه افراد اشتیاق به مطالعه پیدا می‌کنند و با کتاب‌های زیادی آشنا می‌شوند و به کتابخوانی تمایل پیدا می‌کنند.
کتاب‌ها کمک می‌کنند که فکر ما عوض شود. آیا لازم است که ما فکرمان را تغییر دهیم؟ بله، در هر سطحی که باشیم، نیاز داریم که افکارمان را بازبینی کرده و در صورت لزوم آنها را تغییر دهیم. کتاب‌ها کمک بزرگی در این زمینه به ما خواهند کرد. کتاب خواندن تنها به معنای انباشت یک سری اطلاعات نیست، بلکه شما در پروسه مطالعه صبرکردن، تحلیل و آنالیز اطلاعات و کنار گذاشتن تعصبات کورکورانه فکری را فرا خواهید گرفت.»
اما و اگرهای برگزاری نمایشگاه در مصلی
هر چند که طی یکی- دو هفته گذشته، عباس تقدسی‌نژاد، مدیرعامل مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب با انتشار پستی در صفحه شخصی‌اش از این نوشته بود که این مجموعه نمایشگاهی آمادگی برگزاری نمایشگاه کتاب را دارد. این در حالی است که یاسراحمدوند، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بعد از انتشار این گفته درباره چرایی انصراف از انتخاب شهرآفتاب برای برگزاری نمایشگاه می‌گوید: «به دو دلیل از برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب منصرف شدیم؛ اول اینکه طی بازدیدی که از نمایشگاه شهر آفتاب داشتیم، به‌دلیل آماده نبودن زیرساخت‌های لازم و عدم توسعه در بخش‌های عملیاتی آن، مسئولان مربوطه در مجموعه شهر آفتاب و شهرداری تهران اذعان به آمادگی نداشتن شهر آفتاب برای میزبانی و برگزاری این دوره از نمایشگاه کتاب داشتند.»
البته او در بخش دیگری از گفته‌های خود به نارضایتی ناشران و مردم اشاره کرده و اینکه خواسته آنان نیز انتخاب مصلی بوده، گفته‌ای که مصداق آن را می‌توان در نامه درخواستی ناشران دید که پیش از شیوع کرونا، وقتی بحث برگزاری نمایشگاه فیزیکی در میان بود به امضاء اغلب
آنان رسید.
تحویل 1200 تن کاغذ احتکار شده به ناشرین
سید محمد نقیب، معاونت فرهنگی اجتماعی شرکت بهره‌برداری متروی تهران هم از اقدامات فرهنگی مترو برای باشکوه‌تر برگزار شدن نمایشگاه کتاب از جمله برپایی میز‌های مشاوره کتاب در ایستگاه‌های مترو خبر داده است. از بحث کمک به تسهیل رفت‌و‌آمد به نمایشگاه و مسائل مرتبط با پارکینگ که بگذریم، یاسر احمدوند که ریاست سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را بر عهده‌دارد از تلاش برای امکانات دولتی جهت بهره‌مندی مردم از یارانه‌ها خبر داده، هدف متولیان فراهم کردن شرایطی است که از آن طریق تعداد بیشتری از مردم قادر به استفاده از تخفیف‌ها شوند.
بیشترین تعداد نسخه‌های منتشر شده هر ساله ناشران بر ماه‌های باقی مانده تا برگزاری نمایشگاه کتاب تهران متمرکز شده، از همین رو امکان دسترسی به کاغذ با شرایطی که تحریم‌ها برای کشورمان رقم زده از مهم‌ترین دغدغه‌های آنان به شمار می‌آید. در چنین شرایطی، یاسر احمدوند رئیس
سی و سومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران خبر خوبی برای اهالی نشر دارد. معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در همین رابطه به ایبنا از تحویل ۱۲۰۰ تن کاغذ احتکار شده با همکاری دو نهاد سازمان تعزیرات و دادگستری هرمزگان به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خبر داده است. به گفته احمدوند این محموله از پرونده‌های سال ۱۳۹۸ احتکار کاغذ است که در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار نگرفته بود. کاغذهای تحویل شده، طی روز‌های آتی بین ناشران توزیع خواهد شد.
خروج صنعت نشر از حالت خمودگی
کامران پارسی‌نژاد نویسنده با اشاره به اینکه به دلیل ظهور بیماری کرونا تعطیلی دو ساله نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران طبیعی بود، می‌گوید: «به نظر می‌رسد بازگشایی این نمایشگاه روزنه‌ای است برای اینکه صنعت نشر و کتاب رونق بگیرد و از این حالت ایستادگی و خمودگی خارج شود.» وی درباره وقفه دو ساله در برگزاری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران توضیح می‌دهد: «به واقع امری که در تمام جهان اتفاق افتاد منجر به تعطیلی بسیاری از مراکز و نهادها و همچنین به تعویق افتادن برخی فعالیت‌ها شد و طی این مدت نیز متولیان امور فرهنگی کشور سعی کردند خلا نمایشگاه کتاب را جبران کنند.» این نویسنده با اشاره به اینکه فروش همزمان کتاب به صورت مجازی در سی‌سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اتفاق خوبی است، بیان می‌کند: «بیماری کرونا هنوز به صورت کامل از بین نرفته است و برخی از محدودیت‌ها همچنان وجود دارد و رعایت شیوه‌نامه‌های ایمنی نیز واجب است؛ از همین‌رو فروش همزمان کتاب به صورت مجازی در سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران می‌تواند از گسترش بیماری کرونا جلوگیری کند.»
وی انجام هر حرکت در حوزه ادبیات، هنر و در کل مسائل فرهنگی را تاثیرگذار دانسته و مطرح می‌کند: «در بسیاری از مواقع فعالیت‌هایی که در حوزه فرهنگ و ادب صورت می‌گیرد به‌چشم نمی‌آید و تاثیر آن در درازمدت قابل مشاهده است. برگزاری نمایشگاه کتاب سی‌وسوم بیش از اینکه در ترویج مطالعه اثرگذار باشد بر صنعت نشر کشور تاثیر دارد.»
کامران پارسی‌نژاد در پایان سخنان خود می‌گوید: «در طول دو سال گذشته که بیماری کرونا شیوع پیدا کرد، شاهد رکود ادبی بودیم و آثار کمتری خلق شد. به واقع وقتی ناشر دچار مشکل شود به‌گونه‌ای مولفان و نویسندگان نیز این مشکلات را دارند و این باعث توقف یک جریان بزرگ ادبی می‌شود و از سویی نیز بر میزان مطالعه اثر می‌گذارد.»
کاهش قیمت کتاب
در آستانه برگزاری نمایشگاه کتاب
بررسی آمارهای نشر نشان می‌دهد که میانگین قیمت کتاب در آستانه نمایشگاه کتاب تهران با کاهش ۲۹ درصدی مواجه شده است. در آستانه برگزاری سی‌و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برخی از کارشناسان این حوزه معتقدند که نشر در حال پوست‌اندازی است. فشار اقتصادی حاکم بر بدنه نشر به ویژه در دو سال اخیر که جهان درگیر ویروس منحوس کرونا بود، تغییراتی را در بدنه نشر به وجود آورد که از جمله این تغییرات می‌توان به کاهش بیش از پیش شمارگان، خداحافظی بسیاری از ناشران با چاپ افست و روی آوردن به چاپ دیجیتال، افزایش قابل توجه قیمت‌ها و حالا کاهش تمایل ناشران به انتشار کتاب‌های تازه در مقابل کتاب‌های تجدید چاپی اشاره کرد.
بررسی آمارهای نشر در سال ۱۴۰۰ خود گواه بر به وجود آمدن این تغییرات در بدنه نشر است. تسنیم پیش از این در گزارشی به این تغییرات اشاره کرده بود. اما آمارهای نشر کتاب در فروردین ماه نیز نکات قابل توجهی را نمایان می‌کند.
بر اساس آمارهای نشر در فروردین ماه ۱۴۰۱، یعنی یک ماه مانده به برگزاری سی و سومین نمایشگاه کتاب تهران که پس از دو سال وقفه قرار است برگزار شود، شش هزار و ۳۲۳ عنوان کتاب منتشر شده است که از این تعداد چهار هزار و ۴۴۷ عنوان تألیفی و هزار و ۸۷۶ عنوان ترجمه بوده است. شمار کتاب‌های چاپ اول چهارهزار و ۴۲ عنوان و شمار تجدید چاپی‌ها دو هزار و ۲۷۱ عنوان بوده است.
مقایسه آمار انتشار کتاب بین فروردین ماه ۱۴۰۱ با اسفند ۱۴۰۰ حاکی از کاهش ۴۰ درصدی تعداد عناوین منتشر شده دارد.
در عین حال اما فاصله میان تعداد تجدید چاپی‌ها و چاپ اولی‌ها تقریباً یکسان و بیش از دو هزار اثر باقی مانده است. میانگین شمارگان کتاب در فروردین ماه ۹۴۴ نسخه بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در ماه‌های گذشته میانگین شمارگان کمی بالاتر و بیشتر از هزار نسخه بوده است.
اما اتفاق عجیب در آمارهای نشر فروردین ۱۴۰۱ کاهش میانگین قیمت به نسبت ماه‌های پیش از آن به ویژه اسفند ۱۴۰۰ و بازه زمانی مشابه یعنی فروردین ۱۴۰۰ است. در حالی که میانگین قیمت کتاب در اسفند ماه ۷۴ هزار تومان است، میانگین قیمت کتاب در فروردین ماه با کاهش جدی به ۵۷ هزار و ۷۰۰ تومان رسیده است؛ به عبارت دیگر میانگین قیمت کتاب در فروردین نسبت به یک ماه پیش از آن
۲۹ درصد کاهش داشته است. این کاهش قیمت کتاب در حالی رخ داده است که در دو سال گذشته قیمت کتاب دائماً رو به افزایش بوده و در موارد معدود ثابت مانده و یا با درصد بسیار ناچیزی کاهش همراه بوده
است.
این کاهش قیمت‌ها در بازار قاعدتاً بی‌ارتباط با توزیع کاغذ دولتی و الزام وزارت ارشاد به درج عبارت «این کتاب با کاغذ دولتی منتشر شده است»، نیست. اگرچه ناشران در انتشار کتاب‌های خود بی‌نیاز از کاغذ بازار آزاد نبوده‌اند، اما در ماه‌های گذشته محموله‌هایی از کاغذهای دولتی میان ناشران توزیع شده است که به نظر می‌رسد حالا تأثیر خود را بر بازار قیمت‌ها در آستانه نمایشگاه نشان
داده است.
روی دیگر سکه نیز ناشران هستند که تلاش می‌کنند برای حفظ مخاطبان خود کتاب را با حداقل سود به بازار عرضه کنند، این مهم زمانی خود را بیشتر نشان می‌دهد که ناشران برای از دست ندادن بازار داغ نمایشگاه کتاب به کاهش قیمت‌ها روی آورده‌اند.