الزامات مسئولیت در نظام اســلامی
حمیدرضا ترقی
ما به کارگزاران در نظام جمهوری اسلامی اطلاق می‌کنیم «مسئول»؛ می‌گوییم مسئول؛ مسئول یعنی چه؟ یعنی ما مورد سؤال قرار میگیریم؛ از چه؟ از کرده‌ها و نکرده‌ها مورد سؤال قرار میگیریم.
مقام معظم رهبری 23/1/1401
مسئولیت پذیری شاخصه اصولگرایی
«مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی»؛ در هر بخشی که ما هستیم، مسئولیت آن کاری که بر عهده گرفته‌ایم، این را بپذیریم. زیرمجموعه، زیرمجموعه ماست، احساس مسئولیت کنیم. در هر نقطه‌ای مسئولیت تعریف‌شده‌ای وجود دارد، آن مسئولیت را بایستی پذیرفت.6/6/1385 رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال 85 مسئولیت پذیری و پاسخگویی را یکی از ویژگیهای اصولگرائی دانستند .
مسئول یعنی پاسخگو
«پاسخگویی یک حقیقت اسلامی است؛ این همان مسئولیت است. مسئولیت، یعنی هر انسانی در هر مرتبه‌ای که هست، در درجه اول از خود سؤال کند، ببیند رفتار و گفتار و تصمیم‌گیری او تحت تأثیر چه بود؛ عاقلانه و بر اساس پرهیزکاری بود، یا خودخواهانه و برای شهوات و اغراض شخصی بود. اگر انسان توانست وجدان خود را آرام کند و به ندای اندرون خود پاسخ گوید، خواهد توانست به دیگران هم پاسخگو باشد. «انّ السّمع والبصر و الفؤاد کلّ اولئک کان عنه مسئولا». همین چشمی که شما دارید - که می تواند ببیند، بشناسد و تشخیص دهد - همین گوشی که دارید -که می‌تواند سخن حق را بشنود و به دل شما منتقل کند و جوارح شما را تحت تأثیر قرار دهد- همین قلبی که دارید -که می‌تواند احساس کند، تصمیم بگیرد و راه را انتخاب کند (که از هویت واقعی انسان به «قلب» تعبیر می‌شود)- وسیله‌ای است که خدای متعال شما را در مقابل اینها پاسخگو می‌داند. همه ما باید جواب دهیم با چشمِ خود چه دیدیم؛ آیا دیدیم؟ آیا دقت کردیم؟ آیا خواستیم ببینیم؟ خواستیم بشنویم؟ خواستیم تصمیم بگیریم و عمل کنیم؟ این همان پاسخگویی است. فرمود: «کلّکم راع و کلّکم مسئول عن رعیته»؛ همه شما مسئولید. البته کسی که حیطه وسیعی از زندگی انسانها با قلم و زبان و تصمیم او تحت تأثیر قرار می‌گیرد، مسئولیتش به همان نسبت بیشتر است؛ لذا من گفتم مسئولان بلند پایه کشور، قوای سه گانه،
از خود رهبری تا آحاد مأموران و مدیران، همه باید پاسخگو باشند؛ پاسخگوی کار خود، پاسخگوی تصمیم خود، پاسخگوی سخنی که بر زبان آورده‌اند و تصمیمی که گرفته‌اند؛ این معنای پاسخگویی است؛ این یک حقیقت اسلامی است و همه باید به آن پایبند باشیم. هر انسان وقتی می‌خواهد حرفی بزند، اگر بداند در مقابل این حرف باید پاسخگو باشد، یک طور حرف خواهد زد؛ اما اگر بداند مطلق‌العنان است و پاسخگو نیست، طور دیگری حرف خواهد زد. انسان وقتی می‌خواهد تصمیم بگیرد و عمل کند، اگر بداند در مقابل اقدام خود پاسخگو خواهد بود، یک طور عمل می‌کند؛ اما اگر احساس کند نه، مطلق‌العنان است و از او سؤال نمی شود و او را به بازخواست نمی‌کشند، طور دیگری عمل می‌کند. ما مسئولان خیلی باید مراقب حرف زدن و تصمیم‌گیری خود باشیم. مسئولیت به همین علت محترم است و به همین جهت است که مردم برای مسئول احترام قائلند؛ چون پشت سرِ کار و تصمیم‌گیری او دنیایی از مسئولیت وجود دارد که او قبول می‌کند. اگر این شخص خود را مسئول دانست، واقعاً شایسته این تکریم و احترام هم هست؛ اما اگر مسئول ندانست، همه چیز مشکل می‌شود.»1383/01/26
پاسخگویی به خدا و مردم
«البتّه این «سؤال» در عرف و ادبیّات سیاسی دنیا «سؤال مردم» گفته می‌شود، امّا بالاتر از این و مهم‌تر از این، «سؤال خدا» است؛ این در جمهوری اسلامی مهم‌تر است. البتّه سؤال مردم هم مهم است و از ارکان مردم‌سالاری دینی است، احساس مسئولیّت در مقابل مردم از ارکان نظام جمهوری اسلامی و مردم‌سالاری است، لکن به‌مراتب مهم‌تر از آن، احساس مسئولیّت در مقابل خدا است. اِلهی ارحَمنى اِذَا انقَطَعَت حُجَّتى وَ کَلَّ عَن جَوابِکَ لِسانی وَ طاشَ عِندَ سُؤالِکَ اِیّاىَ لُبّى (مصباح‌المتهجّد و سلاح‌المتعبّد، ج۲،ص ۵۸۶) در قیامت این جوری است: سؤال می‌کنند، جواب نداریم؛ یک استدلالهایی پیش خودمان کرده‌ایم، می‌گوییم، استدلالها را باطل می‌کنند، آنجا می‌فهمیم که استدلال درست نیست. [مثلاً اگر بپرسند] چرا این کار را کردی؟ چرا نکردی؟ یک استدلالی پیش خودمان داریم، آنجا مطرح می‌کنیم، [امّا] جوابی نیست. اِنقَطَعَت حُجَّتى وَ کَلَّ عَن جَوابِکَ لِسانی وَ طاشَ عِندَ سُؤالِکَ اِیّاىَ لُبّى ــ در دعای شریف ابوحمزه است ـ حتّی آنجایی که مسئولی از دسترسیِ سؤالِ مردم و نظارتِ مردم دور است، آنجا خدا هست؛ کمااینکه کاری هم که شما می‌کنید، خدمتی هم که می‌کنید، همین جور است. بنده مکرّر به مجموعه‌های خدمتگزار دستگاه‌های مختلف اداره کشور که با بنده مواجه شده‌اند گفته‌ام؛ گفته‌ام آن نیم ساعت وقتی که شما اضافه بر مدّت مسئولیّت می‌گذارید، هیچ کس نمی‌فهمد، حتّی مافوقتان هم مطّلع نمی‌شود، یک کلمه تشکّر زبانی هم از شما نمی‌کند، امّا خدا می‌بیند. نکرده‌ها هم همین جور است، کار خطا هم همین جور است.»1401/1/23
رهبر فرزانه انقلاب سال 83 را به‌عنوان سال پاسخگویی نامگذاری کردند و در آغاز سال 84 فرمودند: «مقصود عمده از طرح عنوان «سال پاسخگویی» برآورده شد؛ زیرا آن روی سکه پاسخگویی، پرسشگری است. یک غرض عمده از طرح این شعار در سال 83 این بود که روح پرسشگری در ذهن ملت ایران زنده شود و مسئولان احساس کنند که در مقابل مردم باید پاسخگو باشند. پاسخگویی و روحیه پرسشگری و احساس مسئولیت مسئولان در مقابل مطالبات ملت، مخصوص سال 83 نیست؛ همه سالها به همین کیفیت است.»
مسئولیم چون در محضر خدائیم
«این جمله امام بزرگوار ما که «عالم محضر خدا است» خیلی حرف مهمّی است! واقعاً خدای متعال علوّ درجات بدهد به آن قلب سرشار از معرفت. عالم محضر خدا است، محلّ حضور خدا است؛ «محضر» یعنی محلّ حضور خدا است. همه جا خدا هست؛ هر جایی که هستیم، تنها هستیم، در جمع هستیم، در دلمان، تصوّراتمان، تخیّلاتمان، نیّتهایمان، همه در حضور خدای متعال است. اساس مسئولیّت این است: حضور الهی؛ اساس مسئولیّت اجتماعی و مسئولیّت سیاسی این است. بدانید تصمیمی که می‌گیرید، امضائی که می‌کنید، امضائی که نمی‌کنید، کاری که انجام می‌دهید، کاری که انجام نمی‌دهید، همه در مقابل چشم حضرت حق است: وَ کُنتَ اَنتَ الرَّقیبَ عَلَىَّ مِن وَرائِهِم وَ الشّاهِدَ لِما خَفِىَ عَنهُم. (آیه ۳۳ سوره فاطر)
اگر مسئولین هنگام تصمیم‌گیری؛ هنگام امضا کردن دستور یا حکم و ابلاغی؛ یا اقدام به کاری؛ یا امتناع از تصمیم یا امضا یا حکم و دستور خود را درمحضر خدا بدانند که او از نیت و باطن آنها مطلع است قطعا درست و بحق آنجام می‌دهند. ولی اگر خدا را ناظر ندانستند آن‌وقت فعل یا ترک آن ممکن است تحت تاثیر امیال نفسانی یا تطمیع و تهدید صورت گیرد.»
الزامات مسئولیت‌پذیری در نظام اسلامی
رعایت تقیدات دینی
«من و شما که مسئولیّت داریم در نظام جمهوری اسلامی، اگر فرضاً حتّی در زندگی شخصی خودمان هم آن جور هستیم ـ حالا مثلاً گاهی انسان خیلی تقیّدات زیادی ندارد ـ وقتی وارد جرگه کارگزاری شدیم، بایستی مراقبت‌مان بالا برود. شما مثلاً اهمّیّتی به نماز شب و نافله شب و سحرخیزی و مانند اینها نمی‌دادید؛ [امّا] حالا که مدیر شدید باید اهمّیّت بدهید.» 23/1/1401
تقیدات متعدد دیگری را نیز معظم له توصیه کرده‌اند مثل انس با خدا و قرآن و دعا و حشر و نشر با محرومان و ساده‌زیستی و پرهیز از اشرافیت؛ صداقت، سعه صدر، نماز اول وقت، مراقبت از خانواده، حفظ بیت المال، تواضع و فروتنی وغیره زیرا مردم از مسئولین خود الگو می‌گیرند.
تقویت نقطه اتصال به خدا
«باید آن چیزی را که شما را به خدا متّصل می‌کند، در دوره مسئولیّت افزایش بدهید. انس با خدا از طریق قرآن و دعا، حضور در برنامه‌های معنوی و بهره‌گیری از فیوضات ماه رمضان و شعبان و رجب و شب‌های قدر و زیارت قبور ائمه.»
خدا را در ترک و فعل خود ناظر دانستن
«من و شما در فعل و ترک خودمان بایستی حضور پروردگار را حس کنیم؛ چطور از دوربین مداربسته درون اداره و محل کار خود می‌ترسیم و سعی می‌کنیم در مقابل دوربین هیچ خطا و خلافی انجام ندهیم ولی از دوربین الهی که حتی از نیت باطنی ما هم فیلم می‌گیرد غفلت می‌کنیم؟ مسئولی که کار مردم را امروز و فردا می‌کند و وقت اداری را صرف امور شخصی می‌کند، یا می‌تواند کار و وظیفه‌ای را انجام دهد ولی تنبلی و تعلل می‌کند معلوم است که در ناظر بودن خدا بر اعمالش تردید دارد و فکر می‌کند که نباید پاسخگو باشد.»
نتیجه رعایت الزامات مسئولیت
«اگر الزامات فوق‌الذکر رعایت شد آن وقت برکات الهی نازل خواهد شد. همان آیه شریفه سوره هود که برکات آسمان بر ما نازل خواهد شد. (یُرسِلِ السَّماءَ عَلَیکُم مِدرارا؛ یعنی خدای متعال برکات آسمانی را بر شما نازل می‌کند؛ بعد [می‌فرماید]: وَ یَزِدکُم قُوَّةً اِلى قُوَّتِکُم؛ نیروی شما را هم افزایش می‌دهد، قوّت شما را افزایش می‌دهد) برکات آسمان فقط باران نیست؛ همه چیز، [از جمله] رحمت الهی: خَیرُکَ اِلَینا نازِل. (صحیفه سجّادیّه، دعای چهل و ششم) و این توجّه من و شما، هم برای مردم، برای نظام جمهوری اسلامی و برای کشور مفید است، هم برای خودمان؛ دل خود ما را هم به معنویّت نزدیک می‌کند، به حیات طیّبه الهی نزدیک می‌کند.» 23/1/1401