پرسش:
نفس انسان که در روایات از آن به ضرورت اصلاح، تهذیب و تأدیب نفس یاد شده است. چگونه و با چه سازوکاری تأدیب می‌شود؟
پاسخ:
مفهوم تأدیب نفس
نفس بشری، مجموعه‌ای از قوای سه‌گانه شهوت، غضب و وهم است و تربیت آن به معنای کنترل و مهار این قوا از افسارگسیختگی است. این همان رسالت و وظیفه‌ای است که انبیای عظام بر آن تاکید کرده و رسالت خود را با تربیت انسان‌ها در این عرصه آغاز می‌کردند.
گام‌های عملی در تأدیب نفس
1- کنترل قوه واهمه
تربیت و تأدیب نفس ابتدا با کنترل قوه واهمه آغاز می‌شود. یکی از قوای نفس بشری، قوه وهم است که شیطان با دستاویز قرار دادن آن، انسان‌ها را به سوی تباهی سوق می‌دهد. بنابراین برای تربیت و تأدیب نفس، باید در ابتدا این قوه را از دست شیطان نجات داد. حتی برخی از قوه واهمه انسان، به «شیطان درونی» او تعبیر می‌کنند که نشان‌دهنده نقش اساسی این قوه در به تباهی کشیدن آدمی است. در مباحث اخلاقی نیز این موضوع را تحت عنوان «ضبط خیال» مطرح می‌کنند. در واقع «قوه واهمه» انسان، عبارت از همان خیالات درونی است که درست مانند یک پرنده هر لحظه روی یک شاخه قرار می‌گیرد، و آرام و قرار هم ندارد. بنابراین قوه واهمه یا خیال، انواع معصیت‌ها، اعم از معاصی شهوی و غضبی را در نظر ما زیبا متجلی می‌سازد، که وظیفه سالک الی الله این است که با این خواسته‌های شیطانی و خلاف عقل و شرع مبارزه کند و مغلوب آنها واقع نشود. اگر انسان این سنگر را حفظ کرده و آن را تسلیم شیطان ننماید، به سعات خواهد رسید. پیامبر اکرم(ص) در مقام مناجات با خداوند، به بارگاه ربوبی عرضه داشت: «سجد لک خیالی» من خیال و قوه وهمیه را طوری مهار کرده‌ام که فقط برای تو سجده کرده است.(بحارالانوار، ج22، ص 245) در جای دیگر آن حضرت خیلی روشن و شفاف‌تر می‌فرمایند: «قد اسلم شیطانی بیدی» من با دستان خود، شیطان خودم را مسلمان کرده‌ام.(الدرالمنثور، ج6، ص27) آری شیطان من و تو نیز همین قوه واهمه است که معاصی و گناهان شهوت و غضب را در نگاه ما زیبا جلوه داده و از این طریق انسان را به گناه مبتلا می‌کند.
راهکارهای عملی تأدیب قوه واهمه
1- تفکر صحیح
اهل معرفت می‌گویند: اولین قدم در راه کنترل و مهار قوه واهمه «تفکر صحیح» است. تفکر ابعاد مختلفی دارد که تمرکز بر نعمت‌های الهی اعم از مادی و معنوی و فلسفه خلقت انسان و سایر موجودات عالم، موازنه اخلاقی یعنی خود را جای دیگران گذاشتن، و آنچه را برای خود می‌پسندید برای دیگران هم بپسندید، و تمرین و مداومت و مبارزه با هرزه‌گری قوه واهمه نفس را تادیب می‌کند. لذا برخی از اهل معرفت، منزل تفکر را اولین منزل برای سیر الی‌الله دانسته و برخی دیگر در تقسیم‌بندی‌های خود، آن را منزل پنجم می‌دانند. خلاصه اینکه بار اصلی تربیت بر دوش خود انسان و عقل عملی او است و به همین دلیل تفکر نقش تعیین کننده‌ای در تأدیب و تربیت بعد نفسانی انسان دارد.
2- ورود به منزل عزم
پس از منزل تفکر، انسان برای کنترل بعد نفسانی خویش هرزه‌گری و قوه واهمه، باید به منزل عزم قدم بگذارد. یعنی برای مهار و کنترل قوای درونی واهمه، شهویه و غضبیه، پس از تفکر به عزم نیاز دارد، عزم غیر از اراده است چرا که ما یک عزم داریم و یک جزم. عزم در ارتباط با اعمال انسان مطرح می‌شود، در حالی که جزم مربوط به عقل نظری انسان است،‌و می‌توان گفت که مقدمه و منشأ اراده است. عزم یکی از امتیازات انسان نسبت به سایر حیوانات و جوهره انسانیت است تا جایی که برخی تفاوت درجات انسان‌ها را نیز منوط به تفاوت درجات عزم آنها می‌دانند، لذا هر کسی عزم بیشتری داشته باشد، انسانیت بیشتری دارد. انسان سالک پس از عبور از منزل تفکر، باید عزم پیدا کرده و تصمیم جدی بگیرد که در ابتدا، ‌معاصی و محرمات را ترک گفته و واجبات را انجام دهد، ‌و سپس گذشته و امور فوت شده در ایام حیاتش را جبران کند.
ادامه دارد