اخیراً هیئتی از جنبش فتح به ریاست جبرئیل رجوب دبیر کمیته مرکزی این جنبش و چند عضو دیگر این کمیته به دمشق سفر کرد و پیام مکتوب محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان را به بشار اسد رساند. در دیدار این هیئت با فیصل مقداد وزیر امور خارجه سوریه ضمن تحویل نامه محمود عباس طرفین سازوکارهای تقویت روابط دوجانبه در زمینه‌های مختلف را موردبحث و بررسی قرار دادند و طی یک کنفرانس مطبوعاتی جبرئیل رجوب از سفر قریب‌الوقوع عباس به سوریه خبر داد که نشان‌دهنده تحرک فلسطینی‌ها همزمان با تشدید بی‌سابقه اقدامات اسرائیل علیه فلسطینی‌هاست. این در حالی است که بعد از تیرگی روابط حماس و سوریه در پی آغاز بحران سوریه، روابط سوریه با حماس هنوز به حالت عادی بازنگشته است. همچنین این دیدارها در حالی صورت می‌گیرد که کشورهای عربی در حال عادی کردن روابط خود با سوریه هستند و گفته می‌شود قرار است در نشست آتی اتحادیه عرب در مورد بازگشت سوریه به این اتحادیه تصمیم‌گیری شود. بر این اساس در این نوشتار به علل، اهداف و پیامدهای نزدیکی جنبش فتح و دولت سوریه پرداخته می‌شود.
فراز و فرود روابط سوریه با فتح و تشکیلات خودگردان
سوریه هم به دلیل مجاورت جغرافیایی و هم به دلیل مواجهه مستقیم با رژیم صهیونیستی همیشه نقش مهمی‌در مسئله فلسطین داشته است. از اوایل استقلال سوریه تا دوره بعث، مسئله فلسطین یکی از اولویت‌های مهم این کشور بوده است. بااین‌حال روابط بین دمشق و نیروهای سیاسی فلسطین همیشه فراز و فرود داشته است. گروه‌های سیاسی فلسطینی در طول منازعه علیه رژیم صهیونیستی، از حمایت سوریه برخوردار شده و اغلب دوایری در قلمرو این کشور ایجاد کرده‌اند. سنتاً جنبش‌های چپ، ملی‌گرا و بعثی فلسطین بودند که به دمشق نزدیک بودند اما با برجسته شدن حماس و جهاد در دهه ۹۰ و برقراری روابط نزدیک با ایران آنها هم مورد حمایت سوریه قرار گرفتند. انواع کمک‌های سوریه به گروه‌های فلسطینی در سطحی بوده است که هیچ کشور عربی دیگری چنین حمایتی برای آنها ارائه نمی‌کرد.
اما این روابط نزدیک بین سوریه و گروه‌های متعدد سیاسی فلسطینی سبب محدودیت روابط با رهبران رسمی ‌فلسطینی مخصوصاًًً در دوره یاسر عرفات، رئیس سابق جنبش فتح و سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) شد. روابط فتح با سوریه در سال ۱۹۸۳ وقتی اعضای جداشده جنبش فتح به رهبری «سعید موسی مراغه» که مخالف یاسر عرفات بودند با کمک سوریه کنترل دفاتر این جنبش در دمشق را به دست گرفتند و جنبش فتح انتفاضه را شکل دادند قطع شد. بر اساس یک تحلیل، دولت سوریه از «فتح انتفاضه» حمایت کرد تا به یاسر عرفات که مقر ساف را از لبنان به مصر و سپس تونس و الجزایر و نه دمشق منتقل کرد ضربه بزند. به‌هرحال، سوریه علیه مسیر سیاسی عرفات ایستاد و به شکاف‌ها در جنبش فتح دامن زد. در همین سال چند ساعت پس ورود یاسر عرفات به دمشق از لبنان، دولت سوریه او را عنصر نامطلوب اعلام کرد و به او دستور داده شد ظرف سه ساعت سوریه را ‌ترک کند. مقامات سوری دلیل این تصمیم را «تهمت‌های عرفات علیه سوریه و فداکاری‌های آن» اعلام کردند. این قطع روابط با امضای توافق اسلو۱۹۹۳ با اسرائیل که توسط سوریه محکوم شد ادامه یافت. بحران در روابط سوریه با فتح و تشکیلات خودگردان نهایتاً با مرگ یاسر عرفات و روی کار آمدن محمود عباس پایان یافت. از آن زمان سوریه با این نگرانی که تشکیلات خودگردان می‌تواند به اردن و مصر نزدیک‌تر شود و نفوذ سوریه را در مسئله فلسطین از بین ببرد برای تجدید روابط با فتح تلاش کرده است.
در این میان تحولات بهار عربی و آغاز جنگ داخلی سوریه تأثیر زیادی بر روابط گروه‌های فلسطینی با این کشور گذاشت. جریان‌های چپ و ملی‌گرای نخبگان سیاسی فلسطین- مانند جبهه دموکراتیک آزادی فلسطین و جبهه مردمی آزادی فلسطین- حمایتشان از دمشق را حفظ کردند و اعلام کردند که انقلاب سوریه یک توطئه صهیونیستی است. فتح به‌طور قابل‌توجهی ساکت ماند و مقامات آن چند بار به سوریه سفر کردند. حماس اما یک موضع بسیار متفاوت اتخاذ کرد. بعد از مشورت‌های داخلی حماس تصمیم گرفت که به‌عنوان «راهی برای نشان دادن اعتراض به سرکوب بی‌رحمانه تظاهرات مردمی» سوریه را‌ترک کند. بر این اساس سوریه نیز همه دفاتر حماس در سوریه شامل دفتر خالد مشعل رهبر وقت این جنبش را تعطیل کرد. این جنبش به محور مخالف سوریه موردحمایت کشورهای عربی پیوست؛ روابطش با سوریه را قطع کرد و درنتیجه ایران نیز حمایت‌های خود از این جنبش را کاهش داد.
با این رویداد ادبیات فتح نسبت به سوریه عوض شد. به عبارتی بعد از تعطیلی دفاتر حماس در دمشق، روابط فتح به‌عنوان بزرگ‌ترین گروه ساف با سوریه بهبود یافت. درواقع در سال ۲۰۱۳، فتح خود را از دسته‌بندی‌های سیاسی در قبال بحران سوریه، یعنی محور اخوان‌المسلمین، محور مقاومت و محور عربی دور نگه داشت. اندکی پس ‌از آن، در همین سال دولت سوریه مراسم جشن سالگرد تأسیس فتح را از تلویزیون ملی خود پخش کرد. در ۲۰۱۵ فتح و سوریه فصل جدیدی از روابط دوجانبه را آغاز کردند و درباره افتتاح دفاتر جنبش فتح در دمشق توافق کردند. در ژانویه ۲۰۱۹ شرکت رادیو و تلویزیون فلسطین دفتر خود را در دمشق افتتاح کرد. در همین سال محمود عباس اولین رهبر عربی بود که از احیای فعالیت‌های سوریه در اتحادیه عرب حمایت کرد. شایان‌ذکر است که وزرای خارجه کشورهای عربی در نوامبر ۲۰۱۱ بعد از عدم اجرای طرح صلح مورد پیشنهاد اتحادیه عرب توسط دولت سوریه، تصمیم گرفته بودند که فعالیت‌های نمایندگی این کشور در جلسات اتحادیه عرب را تعلیق کنند و تحریم‌هایی اقتصادی و سیاسی علیه حکومت سوریه اعمال کردند.
در اکتبر ۲۰۲۰ یک هیئت از جنبش فتح به رهبری جبرئیل رجوب به سوریه سفر کرد و با فیصل مقداد معاون وقت وزیر خارجه این کشور و همچنین با نمایندگان جبهه مردمی آزادی فلسطین، جبهه دموکراتیک آزادی فلسطین، جهاد اسلامی فلسطین، فرماندهی کل جبهه مردمی و صاعقه دیدار کرد. شایان‌ذکر است که دو هفته پیش ‌از این دیدار، مقامات فتح در استانبول با رهبران حماس گفت‌وگوهایی انجام دادند. این دیدارها در شرایطی بود که دولت ‌ترامپ با حمایت همه جانبه از رژیم صهیونیستی، به رسمیت شناختن قدس به‌عنوان پایتخت اسرائیل و انتقال سفارت خود به این شهر، ارائه طرح معامله قرن و پیشبرد عادی‌سازی با کشورهای عربی باعث افزایش فشارها علیه فلسطینی شده بود و تشکیلات خودگردان و فتح این دیدارها را راهی به‌عنوان مقابله با رویکرد آمریکا و اسرائیل در قبال مسئله فلسطین می‌پنداشتند. سفر اخیر هیئت فلسطینی به سوریه در ادامه این روند بهبود روابط طرفین صورت می‌گیرد.
اهداف جنبش فتح از نزدیکی به سوریه
در ابتدا انگیزه فتح برای ایجاد روابط گرم با سوریه علاوه‌بر رقابت با حماس مقابله با فشارهای آمریکا و رژیم صهیونیستی در زمان ‌ترامپ از طریق گسترش روابط با محورهای مختلف منطقه‌ای و نشان دادن میل به پیگیری وحدت ملی میان فلسطینی‌ها بود. اگرچه فشارهای دولت آمریکا در دولت جدید تا حدودی کاسته شده است اما دولت جدید رژیم صهیونیستی همچنان فشارها بر فلسطینی‌ها را ادامه داده و دولت آمریکا نیز حاضر نیست اقدامی به نفع فلسطینی‌ها صورت دهد. انگیزه دیگر یعنی رقابت با حماس هم همچنان پابرجاست. علاوه‌بر این کشورهای عربی مانند امارات متحده عربی، مصر و … تمایلشان را به احیای روابط با سوریه نشان داده‌اند. بنابراین طبیعی است که فتح نیز دنبال حفظ و بهبود روابط خود با سوریه باشد. انگیزه خاص با توجه به بازه زمانی سفر اخیر هیئت فلسطینی به سوریه را نیز می‌توان تلاش‌ها برای در دستور کار قرار دادن مسئله فلسطین در نشست سران عرب در ماه مارس آینده در الجزایر دانست. همچنین از آنجا که این دیدار قبل از نشست شورای مرکزی ساف بود یکی از اهداف آن هماهنگی با گروه‌های فلسطینی برای برگزاری این نشست بود. محمود عباس امیدوار بوده است که مشارکت این گروه‌ها در نشست شورای مرکزی ساف، موضع او را در میان فلسطینی‌ها تقویت کند. به طور کلی محمود عباس و جریان فتح تلاش می‌کنند در سه سطح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به تقویت موضع خود بپردازد. بهبود روابط با سوریه در چارچوب سطح منطقه‌ای است و با توجه به حضور گروه‌های مختلف فلسطینی در سوریه می‌تواند در سطح داخلی نیز به جنبش کمک کند.
اهداف سوریه از بهبود روابط با جنبش فتح
و تشکیلات خودگردان
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد سوریه به لحاظ تاریخی جایگاه، نقش و نفوذ عمده‌ای درمسئله فلسطین داشته است. با شروع جنگ سوریه و قطع روابط با حماس این جایگاه سوریه به شدت افت پیدا کرد. در واقع نفوذی که سوریه به واسطه پشتیبانی از حماس در میان فلسطینی‌ها داشت به طور زیادی کاهش یافت. مواضع جنبش فتح و محمود عباس پس از قطع روابط با حماس این امکان را به سوریه داد تا بتواند نقش تاریخی خود در مسئله فلسطین را بازیابد. سوریه همچنین با توجه به انزوای سیاسی دوران جنگ در این کشور و مشکلات اقتصادی و نیاز به بازسازی کشور، با توجه به اظهار تمایل کشورهای عربی به بهبود روابط با این کشور متقابلاً دنبال بهبود روابط خود با این کشورها است و برقراری روابط مناسب با فتح و تشکیلات خودگردان را عاملی سودمند در این راستا می‌بیند.
حضور روسیه در سوریه نیز عامل مهمی‌در حفظ روابط گرم با فتح و عدم بازگشت روابط این کشور با حماس به سطح قبل از جنگ است. در واقع روسیه با توجه به حضور ایران در سوریه و با توجه به تلاش برای حفظ روابط مناسب با رژیم صهیونیستی، تقویت روابط سوریه با حماس را باعث افزایش بیش از حد قدرت ایران در سوریه و همچنین مایه نگرانی رژیم صهیونیستی می‌بیند. شاید به همین دلیل بوده است که سوریه علی‌رغم وساطت‌های ایران و حزب‌الله راضی نشده است سطح روابط خود با حماس را افزایش دهد. در این میان با توجه به تجربه تاریخی، سوریه به این نتیجه رسیده است که برقراری توازن در روابط خود با گروه مختلف فلسطینی بهتر می‌تواند به ارتقاء جایگاه این کشور در مسئله فلسطین کمک کند.
چشم‌انداز روابط طرفین و پیامدهای آن
از آنجا که سوریه تمایلی به بازگرداندن سطح روابط خود با حماس به سطح پیش از خروج حماس از دمشق در سال ۲۰۱۲ نشان نداده است انتظار می‌رود تنش‌زدایی و روند بهبود روابط بین این کشور و جنبش فتح ادامه یابد. با این حال موانعی چند پیرامون تقویت روابط فتح و سوریه وجود دارد. مانع نخست مواضع حامیان مالی تشکیلات خودگردان و تلاش فتح برای راضی نگه داشتن برخی کشورهای عربی مانند عربستان به منظور حفظ حمایت مالی آنها و مخالفت این کشورها با نزدیکی فتح و تشکیلات خودگردان به سوریه به دلیل نوع روابط این کشور با ایران است.
عامل دیگر رژیم صهیونیستی است. اگرچه این رژیم مایل نیست روابط حماس و سوریه بهبود یابد و در این راستا بهبود روابط فتح با سوریه را مفید می‌داند اما در صورتی که این روابط به سمتی گرایش پیدا کند که همان کارکردهای روابط حماس و سوریه را انجام دهد و تبدیل به اهرم فشاری علیه اسرائیل شود در آن صورت رژیم صهیونیستی با ابزارهای مختلف از جمله روابطش با روسیه تلاش خواهد کرد مانع از شکل‌گیری چنین روندی شود. عامل دیگر آوارگان و گروه‌های فلسطینی ساکن سوریه است. در سفر اخیر هیئت فلسطینی به سوریه این هیئت به دلیل نادیده گرفتن مشکلات فلسطینی‌های ساکن سوریه از سوی تشکیلات خودگردان مورد انتقاد واقع شده است. گروه‌های فلسطینی ساکن سوریه مانند جبهه مردمی، جبهه دموکراتیک، جهاد اسلامی و... نیز با توافقات اسلو مخالف هستند و مکرراً از رهبری تشکیلات خودگردان خواسته‌اند روابطش با اسرائیل را تعلیق کند. این وضعیت ممکن است بهبود روابط جنبش فتح با سوریه را با چالش مواجه کند. با این حال بهبود روابط فتح با سوریه به گونه‌های مختلف می‌تواند باعث تغییر سمت و سوی تحولات فلسطین و تقویت موضع فلسطینی‌ها در برابر رژیم صهیونیستی شود. سوریه نیز ضمن تقویت روابط با جنبش فتح می‌تواند تا حدی نقش خود در مسئله فلسطین را بازیابد و اثرگذاری خود را که به واسطه قطع روابط با حماس کاهش یافته بود تقویت کند. علاوه‌ بر این بهبود روابط فتح با سوریه می‌تواند زمینه را برای نزدیکی این جنبش به ایران در صورتی که این جریان فلسطینی بخواهد در نوع روابط خود با رژیم صهیونیستی تجدیدنظر کند فراهم کند.
نتیجه‌گیری
نوشتار حاضر تلاش کرد تا با توجه به سفر اخیر هیئتی از جنبش فلسطینی فتح به سوریه و پیام کتبی محمود عباس به بشار اسد، ضمن بررسی مختصری از پیشینه روابط دو طرف، اهداف نزدیکی اخیر فتح و دمشق را تحلیل کند. همچنین به‌نظر می‌رسد بهبود روابط فتح و سوریه پیامدهایی در سطح گروه‌های فلسطینی، حامیان آنها و حتی واکنش رژیم صهیونیستی به دنبال داشته باشد که در یادداشت حاضر به برخی از آنها‌ اشاره شد.
منبع: اندیشکده تبیین