به عید نوروز که نزدیک می‌شویم، زمزمه خانه‌تکانی عید در خانه‌ها شروع می‌شود. آیا می‌دانستید در بعضی مناطق ایران دو بار در سال خانه‌تکانی می‌کنند؟ یک‌بار خانه‌تکانی عید نوروز و یک‌بار هم در فصل پاییز. همه ما به دنبال سریع‌ترین راه برای تمیز کردن خانه می‌گردیم. غافل از اینکه بعضی از این میان‌برها نه‌تنها به خانه‌تکانی سرعت نمی‌بخشد، بلکه مانعی است که متوجه آن نمی‌شویم.
برای مثال استفاده بی‌رویه از مواد شوینده نه‌تنها تمیزی بیشتر به ارمغان نمی‌آورد، بلکه زیان‌بار نیز هست. پاک‌کردن مقدار زیادی شوینده از سطح موردنظر، بسیار سخت است و مطمئناً هیچ‌وقت نمی‌توانید در حد مطلوب این حجم از مواد شوینده را تمیز کنید. در نتیجه مواد باقی‌مانده، مثل یک آهنربا گرد و خاک و دوده را جذب می‌کنند. همیشه مطابق با آنچه در دستورالعمل توصیه شده است، از این مواد استفاده کنید.
رسمی برجای‌مانده از روزگار کهن
خانه‌تکانی، رسم زیبایی است که همانند ده‌ها سنت پسندیده دیگر از ایرانیان به ‌یادگار مانده و تأکیدی که دین اسلام بر نظافت و پاکی دارد، باعث استحکام آن در فرهنگ ایرانیان شده است.
روزهایی برای آماده ‌شدن جهت استقبال از بهار و قدم گذاشتن به سالی جدید. در این ایام کدبانوها با کمک‌گرفتن از همه اعضای خانواده مشغول نظافت اساسی منزل می‌شوند و تلاش می‌کنند تا قبل از فرارسیدن عید نوروز، چهره‌ای تمیزتر و بانشاط‌‌تر به فضای زندگی بدهند. رسمی که با عنوان خانه‌تکانی در بین مردم شناخته می‌شود.
دکتر عباس آذرانداز استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی در دانشگاه شهید باهنر کرمان خانه‌تکانی را شامل رفت و روب خانه، شستن فرش‌ها و قالی‌ها، سفید کردن ظروف مسی و دیوارهایی که یک سال غبار گرفته و تیره شده‌اند، می‌داند و می‌گوید: «زمان‌های قدیم در خانه‌تکانی ظرف‌های سفالین مستعمل و خراب، مانند کوزه‌ها را هم می‌شکستند و ظرف‌های نو را جایگزین می‌کردند.»
این استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی در دانشگاه شهید باهنر کرمان در تشریح فلسفه خانه‌تکانی، به نکته دیگری هم اشاره می‌کند، وی می‌گوید: «تقویم ایران باستان شامل 12 ماه 30 روزه بود و لذا در پایان سال 5 روز باقی می‌ماند که آن را خارج از ماه‌ها حساب کرده و به آن «پنجه دزدیده شده» می‌گفتند. آنها این 5 روز را فرصتی می‌دانستند، برای نبرد با تیرگی‌ها و آلودگی‌ها تا با روان و ظاهری پاک و تمیز وارد سال جدید شوند.»
وی می‌افزاید: «خانه‌تکانی در واقع یک جنبه نمادین هم دارد و انسان باید همان‌طور که فضای بیرون را تمیز و از آلودگی‌ها پاک ‌کند، درون خودش را هم از آلودگی‌ها و خصلت‌های اهریمنی پاک کرده و خودش را برای زندگی بهتر در سال جدید آماده کند.»
دکتر فاطمه شیبانی‌فرد استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی در دانشگاه ولی‌عصر رفسنجان فلسفه خانه‌تکانی را فراتر از تمیز کردن خانه برای ورود به سال نو می‌داند و می‌گوید: «در روزگار کهن اعتقاد ایرانیان بر این بود که ارواح درگذشتگان در روزهای آخر سال و بیشتر در 5 روز مانده به سال جدید به زمین آمده و به خانه‌های خود می‌روند، لذا اعضای خانواده برای پذیرایی از ارواح درگذشتگان کارهایی را انجام می‌دادند که یکی از آنها تمیز کردن خانه یا خانه‌تکانی بود.»
مزایای سلامتی خانه‌تکانی
نشستن در یک فضای پر از گرد و غبار هیچ کمکی به‌سلامتی نمی‌کند، اما خانه‌تکانی می‌تواند چندین مزیت غیرمنتظره برای سلامتی داشته باشد.
مریم وحدتی یک کارشناس ارشد بهداشت توضیح می‌دهد: «آلرژی یکی از دلایل قانع‌کننده برای خانه‌تکانی است. نظافت بهاره فرصتی عالی برای رهایی شما از شر این عوامل مؤثر در ایجاد عطسه است.»
وی در ادامه می‌گوید: « طبق شورای کنترل کالری، یک فرد ۱۱۵ کیلویی می‌تواند درحالی‌که یک ساعت مشغول تمیزکردن خانه است، ۲۰۵ کالری بسوزاند. همچنین، خانه‌تکانی می‌تواند به شما کمک کند تا غذاهای سالم‌تری را انتخاب کنید. محققان دریافتند افراد مورد مطالعه که در یک اتاق تمیز و مرتب قرار گرفته‌اند، بیشتر از کسانی که در یک اتاق نامرتب هستند، میان وعده سالم‌تری انتخاب می‌کنند.»
این کارشناس ارشد بهداشت در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «معمولاً شلوغی و نامرتبی میز کار و یا محیط پیرامون ما بر افزایش آشفتگی ذهنی و عدم تمرکز ما مؤثر است. بر اساس یک نظرسنجی صورت‌گرفته، مشخص شد که تمیز کردن محیط زندگی خود باعث کاهش ۲۰ درصدی استرس و اضطراب می‌شود.»
تقسیم‌کار خانه‌تکانی میان همه افراد خانواده
محمدباقر شمسی دکترای تخصصی فیزیوتراپی از همه افراد خواست تا پیش از خانه‌تکانی در ابتدای صبح با انجام کارهای سبک بدن را گرم کرده و سپس سراغ کارهای اصلی خانه‌تکانی بروند.
وی با بیان اینکه در خانه‌تکانی نباید بیش از توان به بدن فشار بیاید، توضیح می‌دهد: «کار سنگین و طولانی آسیب‌رسان است و افراد باید توجه داشته باشند که هنگام خانه‌تکانی از انجام این نوع کارها خودداری کنند.»
شمسی با هشدار نسبت به انجام خانه‌تکانی در مدت‌زمان کوتاه، می‌گوید: «انجام خانه‌ تکانی باید در یک دوره زمان‌بندی و با برنامه‌ریزی مشخص باشد و از انجام پشت‌سرهم و مداوم کارها بدون وقفه باید خودداری شود.»
این دکترای تخصصی فیزیوتراپی کمردرد را شایع‌ترین آسیب خانه‌تکانی عنوان کرده و می‌افزاید: «درد شانه و گردن در این زمان بر اثر انجام نادرست کارهای خانه تشدید می‌شود. در زمان خانه‌تکانی شاهد آسیب‌های به‌مراتب بدتر نیز از جمله سقوط از پله و ایجاد ضایعات نخاعی و شکستگی و موارد دیگر نیز هستیم.»
وی با اشاره به لزوم تقسیم‌کار خانه‌تکانی میان همه افراد خانواده، می‌گوید: «خانه‌‌تکانی تنها مختص زنان نیست و تمام افراد خانواده باید به سهم خود در انجام این کار سهیم شوند تا فشار کاری از روی یک نفر برداشته شود.»
خانه‌تکانی به کمک فرزندان
وظایف را به طور واضح به فرزندتان شرح دهید. در مورد انتظارات خود از فرزندتان دقیق و جزئی عمل کنید و آنچه را که از وی می‌خواهید به‌ صورت دقیق بیان کنید. مثلاً هرگز به‌ طورکلی نگویید که کارهای مربوط به گردگیری را وی انجام دهد بلکه به ترتیب به او بگویید که اول گردگیری کتابخانه سپس تابلوها و ... را انجام دهد. همچنین برای انجام کارهای پیچیده و استفاده از محصولات پاک‌کننده، دستورالعمل‌های مرحله‌به‌مرحله را برای وی یادداشت کنید.
سوسن مرتضوی یک مشاور کودک و نوجوان ضمن بیان مطالب بالا توضیح می‌دهد: «کارها را به‌صورت تیمی انجام دهید و حین کار، فوت ‌و فن تمیزکاری را به وی آموزش دهید. برای انجام نظافت هر اتاق، کارها را بین اعضای خانواده تقسیم کنید. برای ایجاد اشتیاق در افراد خانواده باید تقسیم ‌کار شما به نحوی باشد که هر شخص کاری را انجام دهد که در آن بهترین است. همچنین به فرزندتان کارهای هیجان‌انگیز مانند تغییر دکوراسیون و یا تغییرات باغچه را بسپارید.»
وی در ادامه می‌افزاید: «یکی از راه‌های ایجاد انگیزه در کودکتان استفاده از تایمر است. به بچه‌تان یادآوری کنید که اگر کارش را قبل از مدت‌زمان مشخصی انجام دهد به او جایزه خواهید داد. این کار علاوه ‌بر سرعت بخشیدن به کارها، باعث می‌شود تا کمتر احساس خستگی کنید. اگر فرزندتان نوجوان است به او اختیارات بیشتری بدهید. ابزار کار را به وی بدهید و سپس مسئولیت کامل یک کار را به فرزندتان بدهید و به او بگویید که کاملاً به وی اعتماد دارید که کارها را به‌صورت صحیح انجام خواهد داد. حین کار مداوم آنها را تحسین کنید و پس از اتمام کار با دادن امتیازاتی آنها را تشویق کنید. یک جعبه فانتزی مخصوص وسایل تنظیف برای فرزندانتان بسازید. می‌توانید بطری‌های اسپری را با محلول آب و سرکه پر کنید.
همچنین دستکش و پیش‌بندهای کودکانه تهیه و درون این جعبه قرار دهید. به کمک کودکتان وسایل قدیمی و اضافه‌تان را مشخص و جمع‌آوری کنید. سپس وسایل قابل‌فروش را به سمساری تحویل داده و پول حاصل از آن را با فرزندتان تقسیم کنید.»
همین حالا شروع کنید
خانه‌تکانی شب عید، از کارهایی است که برخلاف اسمش نباید شب عید انجام شود، بلکه باید از مدت‌ها قبل از رسیدن لحظات سال تحویل انجام شده باشد.
در حقیقت، داشتن خانه‌ای نظیف در طی تعطیلات به‌خصوص اگر از روش صحیحی استفاده کنید، ساده‌تر از چیزی است که تصور می‌کنید. خانه‌تکانی را قبل از دوران پرتنش آخر فصل انجام دهید.
به‌این‌ترتیب کار را بدون عجله و فشار روحی انجام می‌دهید و به‌اندازه کافی برای پروژه‌های وقت‌گیری مانند برق‌انداختن لوازم فلزی زمان خواهید داشت.
حسنی عاشوری یک خانه‌دار برایمان توضیح می‌دهد: «اختصاص دادن ۳۰ دقیقه در روز به کار نظافت، نتایج بسیار رضایت‌بخشی خواهد داشت. برای مرتب کردن لوازم و خرده‌ریزها، یک‌زمان ثابت مانند قبل از خواب یا قبل از صبحانه را انتخاب کنید. در این فاصله می‌توانید به نظافت هم بپردازید.
بخش‌های اساسی و بیرونی خانه‌مانند پرده‌ها، فرش و مبلمان را تمیز کرده و نظافت داخل کمدها، کابینت‌ها و قسمت‌های مخفی را به مدتی بعد موکول کنید، اما فراموشش نکنید.»
وی در ادامه می‌افزاید: «این عید، تنها عید شما نیست و تنها دوستان و خانواده شما به منزلتان نمی‌آیند، پس نباید تمام نظافت آن را به‌تنهایی
بر عهده بگیرید. در هر هفته زمان خاصی را برای نظافت اختصاص داده و کارها را با فرزندان و همسر خود تقسیم کنید.
از بچه‌ها بخواهید که تخت‌های خود را مرتب کرده، اسباب‌بازی‌ها و لوازم دیگر خود را جمع کرده و پس از گردگیری قفسه‌ها، سر جای خود بگذارند. این کار نه‌تنها باری از دوش شما برمی‌دارد، بلکه عادات خوبی به فرزندان شما می‌آموزد.»
وی در پایان می‌گوید: «نظم و ترتیب، خرده‌ریزها را کاهش دهید. هر لباسی که دیگر ‌اندازه‌تان نیست یا بیش از دو سال است آن را نپوشیده‌اید، به افراد نیازمند هدیه دهید. هر قطعه پوشاک یا شیء ناقص مانند لنگه جوراب، لنگه گوشواره بدلی، ظروف شکسته‌ای که دوباره چسبانده شده و... را دور بیندازید. تهیه لوازمی مانند جاکلیدی، جاکفشی و در کل وسایلی که موجب مرتب شدن خرده‌ریزها می‌شوند را در دستور کار خود قرار دهید.»
خانه‌تکانی ذهن
علاوه ‌بر خانه‌تکانی و تمیزکردن محیط خانه و محیط کار، خانه‌تکانی ذهنی هم باید انجام شود، زیرا که ذهن ماست که ممکن است شادابی و نشاط را برای ما فراهم سازد و یا غم و ناراحتی را به همراه داشته باشد و این خود فرد است که می‌تواند شرایط مناسب و یا بدی را برای خود ایجاد کند.
زمانی که صحبت از خانه‌تکانی ذهنی می‌کنیم به عبارتی به این موارد اشاره می‌کنیم که باید ذهن خود را از افکار منفی و مضری که جز اضطراب و ناراحتی چیزی به همراه ندارد را پاک کنیم و آنها را رها ‌سازیم و فکرهای منطقی و آگاهانه را به‌جای آنها بگذاریم. همچنین تلاش برای سازگاری بیشتر با محیط خود را امتحان کنیم، زیرا همیشه قادر نخواهیم بود که محیط و شرایط را تغییر دهیم، اما اگر سازگاری بیشتری داشته باشیم، بهتر می‌توانیم از شرایط دشوار عبور کنیم. ورزش‌کردن، تغذیه مناسب، تمرکز کردن و بخشیدن و... می‌تواند زندگی بهتری را برای ما انسان‌ها رقم بزند.