هم‌صدا با حلق اسماعيل
سيد فريد موسوي
مرحوم اميرحسين فردي كتاب‌هاي بسياري با موضوع انقلاب اسلامی و مبارزات و مبارزان انقلابی نوشته و نقش مهمي در شكل‌گيري ادبيات داستاني انقلاب داشته است. به همین دلیل هم این نویسنده فقید بين داستان‌نويسان جريان انقلاب به پدر داستان انقلاب مشهور است.
«اسماعيل» یکی از آثار مرحوم اميرحسين فردي در حوزه داستان بلند (رمان) است كه برای اولین بار در سال 1389 منتشر شد و تاکنون بارها تجدید چاپ شده است. این رمان که بخش‌هایی از آن را می‌توان حاصل خاطرات و دیده‌های نویسنده از دهه 50 و سال‌های منتهی به سرنگونی رژیم پهلوی دانست. این رمان در ژانر رئالیسم نوشته شده و با توجه به محوریت یک نوجوان و همچنین کسوت خالق اثر در زمینه ادبیات کودک و نوجوان، برای گروه سنی جوان و نوجوان مناسب است. البته رمان «اسماعیل» قرار بود که جلد اول یک سه‌گانه درباره انقلاب باشد و جلد دوم آن نیز با عنوان «گرگ‌سالی» نگاشته و منتشر شد، اما متأسفانه پس از این کتاب، امیرحسین فردی دارفانی را وداع گفت و فرصت نگارش جلد سوم این رمان را نیافت.
داستان كتاب
كتاب در مورد زندگي پسري به نام اسماعيل است. داستان از دوره كودكي اسماعيل آغاز شده و تا دوره جواني او را همراهي مي‌كند. اسماعيل در كودكي پدرش را از دست مي‌دهد و يتيم از پدر، زير سايه مادر، بزرگ مي‌شود. كم‌كم درس و تحصيل را رها مي‌كند و به لاتي تبديل مي‌شود كه روز و شب خود را در خيابان و كوچه و قهوه‌خانه مي‌گذراند. زندگي اسماعيل به همين منوال ادامه دارد تا اينكه به واسطه قهوه‌خانه‌چي محل، در بانك استخدام مي‌شود و....
در سیر داستان، خواننده با مراحل و وقايع مختلف زندگي اسماعيل آشنا مي‌شود؛ از آنجايي از شاه خوشش مي‌آيد «چون عكسش را در كتاب درسي ديده كه لبخند مي‌زند» تا آنجايي كه با اعتقاد به اينكه سهام‌داران بانك‌ها بهائي هستند (و چون نمي‌خواهد از بهائي‌ها پول بگيرد) از بانك استعفا مي‌دهد.
در عين حال در ضمن داستان با شخصيت‌هايي آشنا مي‌شويم كه كم و بيش در زندگي او نقش ايفا مي‌كنند؛ كساني همچون: علي خالدار، مادر، محبوب، شهين خانم و...
نقد و بررسي
يكي از موفقيت‌هاي كتاب را بايد در رابطه با توصيف شخصيت‌ها، موقعيت‌ها و اتفاقات دانست. شخصيت‌ها، موقعيت‌ها و اتفاقات حاضر در كتاب به قدري خوب توصيف شده‌اند كه به‌طور ناخودآگاه خواننده را به همراهي با داستان وا مي‌دارند. اين توصيف‌ها باعث هم‌ذات پنداري بيشتر خواننده با آنها شده و به خوبي خواننده را در روند داستان قرار مي دهد.
نبايد از حق گذشت كه قوت قلم نويسنده و سير وقايع جز در چند نقطه به حدي منطقي است كه به رغم ملال‌آور بودن توصيفات بيش از حد، خواننده اجازه نيمه‌تمام رهاكردن كتاب را به خود نمي‌دهد و هر آن آماده است تا در صفحات آينده با يك اتفاق جديد مواجه شود.
اين قوت قلم و سير منطقي يك زندگي را در بستر داستان جاري مي‌كند و خواننده زنده بودن را در ساختار كلي كار حس مي‌كند.
اين جاري بودن زندگي باعث مي‌شود تا خواننده با روند شكل‌گيري اسماعيل، بزرگ شدن او و نحوه آشنايي‌اش با انقلاب به شكل تدريجي مواجه شود. اين ويژگي باعث مي‌شود تا خواننده به طور ناخودآگاه و بدون هيچ‌گونه احساس اغراق و پس‌زدگي، روند شكل‌گيري شخصيت اسماعيل را كه در بستر حركت نهضت انقلاب اسلامي در حركت است باور كند.
اما اين تمام آن چيزي نيست كه مي‌توان در مورد رمان اسماعيل گفت. اسماعيل بي‌شك با موضوع و پرداخت شگرفي كه داشته است مسير جديدي را در رمان و ادبيات حال حاضر ما باز كرده است. در مدت سه دهه انقلاب و ادبيات داستاني حول محور آن، به موضوع انقلاب بسيار كمتر از موضوعات ديگر اين عرصه مثل جنگ پرداخته شده است. اگر هم چيزي در اين زمينه نوشته شده كاري از سر پرداختن به يك عقيده يا انجام كاري فرماليته بوده است؛ اما اسماعيل نشان داد كه مي‌توان به عقيده‌اي به بلنداي انقلاب پرداخت اما نه در دامان سهل‌انگاري افتاد و نه در دام فرماليته نويسي.
يكي از نمونه‌هاي شگرف اين پرداخت،بخش‌هاي تعقيب و گريز اسماعيل از دست ماموران ساواك،در انتهاي كتاب است. اين بخش به قدري زيبا و تصويري نوشته شده است كه اگر در ابتداي آن جملاتي مثل: «روز- خارجي» يا «روز- داخلي» را اضافه كنيم بدون هيچ توضيحي مي‌تواند متن يك فيلم‌نامه خوب و جذاب با موضوع انقلاب باشد.
اين نكته البته به نوعي براي تمام اين رمان قابل تأويل است، از توصيف مكان‌ها گرفته تا شخصيت‌ها و اتفاقات كه از اين كار يك اثر موفق چند بعدي ساخته است؛ و يادمان نرود كه اكثر آثار موفق سينماي جهان و به‌خصوص هاليوود از روي يك رمان موفق ساخته شده است.
با اين حال جذابيت بيش از حد اين رمان و پايان‌بندي ناتمام آن براي هر خواننده اين آرزو را ايجاد مي‌كند كه هر چه زودتر بتواند ادامه آن را بخواند. بدون شك رمان تكه دومي دارد كه در آن از يك سو گريز اسماعيل از دست ماموران ساواك ادامه پيدا خواهد كرد و از سوي ديگر نمادهايي كه در جلد اول به نوعي ناتمام گذاشته شده است در آن به سرانجام خواهد رسيد. نمادهايي مثل ريل قطار، سوزنبان يا...
اينها همه بر شدت اشتياق ما براي خواندن جلد دوم رمان اسماعيل مي‌افزايد. پس باید برای ادامه ماجراهای اسماعیل، سراغ رمان «گرگ سالی» رفت.