پرسش:

آیا در اسلام چیزی به عنوان شیربها و حق جهیزیه دختر وجود دارد که پدر دختر آن را از پدر شوهر مطالبه کند؟

پاسخ:

رسم جاهلیت

در جاهلیت پدران و مادران مهر را به عنوان حق‌الزحمه و «شیربها» حق خود می‌دانستند. در تفسیر کشاف و غیره می‌نویسند: هنگامی که دختری برای یکی از آنها متولد می‌شد و دیگری می‌خواست به او تبریک بگوید، می‌گفت: «هنیئا لک النافجه» یعنی این مایه افزایش ثروت تو را گوارا باد! کنایه از اینکه بعداً این دختر را شوهر می‌دهی و مهر دریافت می‌داری و ثروتمند می‌شوی!

منسوخ شدن نکاح معاوضه

در جاهلیت پدران و در نبود آنها برادران، چون از طرفی برای خود حق ولایت و قیمومت قائل بودند، و دختر را به اراده خودشان شوهر می‌دادند نه به اراده خود او: و از طرف دیگر مهر دختر را متعلق به خود می‌دانستند نه به دختر، دختران را معاوضه می‌کردند به این نحو که مردی به مرد دیگر می‌گفت که من دختر یا خواهرم را به عقد تو در می‌آورم که در عوض دختر یا خواهر تو زن من باشد و او هم قبول می‌کرد. 

به این ترتیب هر یک از دو دختر مهر دیگری به شمار می‌رفت و به پدر یا برادر دیگری تعلق می‌گرفت. این نوع نکاح را نکاح «شغار» می‌نامیدند. اسلام این رسم را منسوخ کرد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لا شغار فی‌الاسلام» یعنی در اسلام معاوضه دختر با خواهر ممنوع است. در روایات اسلامی آمده است که پدر نه تنها حقی به مهر ندارد، بلکه اگر هم در عقد ازدواج برای پدر به عنوان امری جداگانه از مهر چیزی شرط شود و مهر به دختر داده شود،‌باز هم صحیح نیست. یعنی پدر حق ندارد برای خود در ازدواج دختر بهره‌ای قائل شود، هر چند به صورت امر جداگانه از مهر باشد.

منسوخ شدن آیین کارکردن داماد برای پدر زن

اسلام آیین کارکردن داماد برای پدر زن را که طبق گفته جامعه‌شناسان در دوره‌هایی وجود داشته که هنوز ثروت قابل مبادله‌ای در کار نبوده منسوخ کرد. کار کردن داماد برای پدر زن تنها از این جهت نبوده است که پدران می‌خواسته‌اند از ناحیه دختران خود بهره‌ای برده باشند، بلکه علل و ریشه‌های دیگری نیز داشته است که احیاناً لازمه آن مرحله از تمدن بوده است و در حد خود ظالمانه هم نبوده است. به هر حال چنین رسمی قطعاً در دنیای قدیم وجود داشته است. داستان موسی(ع) و شعیب(ع) که در قرآن کریم آمده است از وجود چنین رسمی حکایت می‌کند. این چنین رسمی در آن زمان بوده و ریشه آن در دو چیز می‌باشد: اول: نبودن ثروت، یعنی خدمتی که داماد به زن یا پدر زن می‌توانسته بکند غالباً منحصر به این بوده که برای آنها کار کند. دیگر رسم جهاز دادن. جامعه‌شناسان معتقدند که رسم جهاز دادن به دختر از طرف پدر، یکی از رسوم و سنن کهن است. پدر برای اینکه بتواند جهاز برای دختر خود فراهم کند داماد را اجیر خود می‌کرد و یا از او پولی دریافت می‌کرد. عملاً آنچه پدر از داماد می‌گرفت به نفع دختر و برای دختر بوده است. به هر حال این آیین در اسلام منسوخ شد و پدر زن حق ندارد مهر دختر و زن را مال خود بداند، هر چند منظور و هدفش این باشد که آن را صرف و خرج دختر کند. این خود دختر است که اختیار آن مال را دارد که به هر نحو بخواهد مصرف و هزینه کند. 

در روایات اسلامی تصریح شده است که این گونه مهر قرار دادن در دوره اسلامیه روا نیست. بنابراین عنوان شیربها و اخذ مبلغی از پدرشوهر تحت این عنوان رسمی جاهلی بوده که با آمدن اسلام این رسم جاهلی هم همانند آیین‌های باطل دیگر منسوخ 

شده است.