علمای شیعی همواره در خط مقدم مبارزه با ظلم و بیداد حضور داشتند که تاریخ اسلام شاهدی مستند بر این ادعاست. اما کشور ایران به‌دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و وجود منابع و معادن غنی و ارزشمند خاکی و دریایی در دو قرن اخیر میدان تاخت و تازهای استعماری بیگانگان بوده است. 

در قرن ۱۳ق ایران صحنۀ رقابت‌های سیاسی و اقتصادی میان دو دولت روسیه تزاری و بریتانیا بود. هر یک از دو دولت نیرومند می‌کوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون نفوذ خود را در ایران گسترش دهند. (هار، مهدی، میراث‌خوار استعمار، ج۱، ص۵۱5-۵۱2؛ کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۴5-۴0)

طرف دیگر این آوردگاه علما و تربیت‌یافتگان مکتب اسلام سیاسی و فقاهت سیاسی قرار داشتند که بر اساس مبانی متقن دینی همواره پیشتاز و پیشرو جهاد و مبارزه بر علیه هرگونه ستم و تجاوز بوده‌اند.

در این وجیزه به بهانه بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی به مناسبت 19 دی مبنی بر نقش علمای دین در رهبری قیام‌های ظلم‌ستیز در 150 سال اخیر؛ به ‌اندکی از بسیاران نمونه اشارت خواهد رفت که حکایت از پیشگامی علمای شیعی در مبارزه علنی و رودررو با استعمار و استکبار خارجی و مزدوران داخلی آنها دارند. 

ملاعلی کنی و مقابله با قرارداد رویتر

بی‌تردید باید اقدام قاطعانه «ملاعلی کنی» در برابر انعقاد قرارداد ننگین و استعماری «رویتر» را نخستین واکنش جدی علما به موضوع تسلط اقتصادی و سیاسی اجانب بر اقتصاد ایران دانست. «ملاعلی» پس از امضای قرارداد، عرصه را چنان بر ناصرالدین‌شاه تنگ کرد که وی ناچار شد با پرداخت جریمه به «ژولیوس دورویتر»، یهودی انگلیسیِ صاحب امتیاز، قرارداد را ملغی کند. 

«ملاعلی کنی» طی سخنانی، ناصرالدین شاه را «ناصرالکفر» (مجله پیام انقلاب، ش ۷۱، ص ۴۴) نامید و قرارداد استعماری «رویتر» را به دلیل تسلط یافتن اجانب بر سرمایه و اقتصاد مسلمانان، حرام و غیرشرعی اعلام و با تحریم فراموشخانه میرزا ملکم‌خان که نخستین لژ فراماسونری در ایران محسوب می‌شد، تلاش کرد تا راه ورود استعمارگران از این طریق را هم مسدود کند. «ملاعلی کنی» در سخنان خود با مردم، آنها را از خریدن اجناس فرنگی منع می‌کرد و این کار را زمینه‌ساز وابستگی و حرمان مردم مسلمان ایران می‌دانست. (عصر بی‌خبری، ص ۱۲۴)

بنابراین علمای شیعی در راه دفاع از تمامیت ارضی و منافع  مصالح عموم مسلمین و جوامع اسلامی از هیچ اقدامی کوتاهی نکرده بلکه حتی جان خود را برای این هدف از دست داده‌اند. آیت‌الله سید محمد طباطبایی معروف به سید مجاهد، شهید شیخ محمد خیابانی، شهید شیخ فضل‌الله نوری و شهید مدرس، میرزا کوچک‌خان جنگلی و... از آن جمله‌اند.

اما آنچه که سبب و انگیزه علمای دین در رویارویی با هرگونه ستم و تجاوز مطرح بوده و هست؛ مبانی متقن دینی و فقهی است که در نوشتاری دیگر اجمالا به برخی از آنها اشاره خواهد شد.

میرزای شیرازی و حکم تحریم توتون و تنباکو

در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا (۱۳۰۷ق/۱۸۹۰م) با وساطت سرهنری درامند ولف، وزیر مختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و امین‌السلطان با ماژور جرالد تالبوت دربارۀ امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت. (ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران، ج۱، ص۸۶) 

ظاهراً تالبوت دربارۀ منافع تجارت توتون و تنباکو در ایران اطلاعاتی از اعتمادالسلطنه کسب کرده بود. (بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، ج۱، ص۲۵) باید گفت که در این دوره افزایش تولید و صادرات توتون و تنباکو در ایران توجه خارجیان را به خود جلب کرده بود. (تاریخ اقتصادی ایران، به کوشش چارلز عیسوی، ج۱، ص۳۸1-۳۸0)

پس از بازگشت ناصرالدین شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره به ناصرالدین شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در ۱۵ فصل به امضای او رساند. (تیموری، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۲۹-۳۲) این قرارداد در ایران به قرارداد رژی، و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد. 

به موجب این قرارداد که به امضای سرهنری ولف وزیر مختار انگلستان نیز رسید، دولت ایران در برابر دریافت سالانه ۱۵ هزار لیره و یک چهارم سود سالانه، امتیاز کلیۀ معاملات داخلی و خارجی توتون و تنباکو را به مدت ۵۰ سال به تالبوت و شرکایش واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه‌بر شاه، مبالغی گزاف به صدراعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان داد. (آژند، یعقوب، قیام تنباکو، ص۴۸)

با امضای این قرار‌داد استعماری مبارزه با آن آغاز شد. در شیراز حاج سیدعلی اکبر فال اسیری، در تبریز جوادآقا مجتهد تبریزی، در اصفهان آقا نجفی و در تهران حاج میرزاحسن مجتهد آشتیانی رهبری قیام مردمی برضد امتیاز انحصار تنباکو را برعهده گرفتند. در این دوره حساس بود که میرزای شیرازی در پاسخ به استفتائی می‌فرمایند: «الیوم استعمال تنباکو و توتون بأیّ نحوکان در حکم محاربه با امام زمان است.» (آقا بزرگ تهرانی، میرزای شیرازی، ص۲۵۷)

پیرو این فتوا علاوه‌بر اینکه هیچ‌کس آن‌را در مخفی‌ترین محل استعمال نکرد، قلیان‌ها و چندین بادگیر طلا و نقره، توسط صاحبانشان شکسته شد. چنانکه ناصرالدین شاه روزی در حرمخانه خود دید زن‌هایش به کنیزان خود امر می‌کردند که آنها را در ‌هاون نهاده و بشکنند! وی گفت: شما را چه می‌شود که این طور می‌کنید؟ یکی از زن‌ها گفت: آن کس که ما را به تو حلال کرده، قلیان را به ما حرام کرده! (حرزالدین، ص۲۳۸- ۲۳۳)

و کار «به جایى رسید که یهود و نصارى نیز به متابعت از اسلام دخانیه را در ظاهر متارکه نمودند.» (تحریم تنباکو، محمدرضا زنجانی، ص 103)

و در پی این حکم، در 24 اردیبهشت 1270، با عقب‌نشینی دربار قاجار، امتیاز استعماری توتون و تنباکو لغو شد. (آژند، قیام تنباکو، ص 139)

اما گزارش لاسلز، وزیر مختار انگلستان در تهران در توضیح علل نهضت به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان گویای همه واقعیت‌ها است: «کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به من گفته‌اند که آنان از این تنفیذ قدرت ملایان، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند. برای من توضیح داده‌اند که اگر نارضایی عمومی که بر سراسر ایران مستولی است، نبود، محال بود که ملایان چنین قدرتی را کسب کنند. همین نارضایی مردم را بدان‌جا رهنمون شد که امیدوار شوند با پیروی از ملایان برای ظلم و جوری که بی‌گمان بر آنان می‌رود، درمانی پیدا خواهد شد.» (کدی، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۳۰)

علمای شیعه و تحریم کالاهای خارجی

پس از قیام تنباکو، و بروز فواید بی‌شمار آن، مرحوم آیت‌الله آقانجفی اصفهانی و برادرشان شهید حاج‌آقا نورالله اصفهانی ضمن تحریم کالاها و منسوجات خارجی، امکانات داخلی را برای تولید بسیج نموده و با ابتکار ایرانی، به تولید بپردازند و ملت را برای حمایت از آن تشویق و تحریم کالاهای بیگانه را بعد اثباتیِ عملی ببخشند. از این رو، مرحوم آقانجفی پس از مراسم نماز جماعت در مسجد جامع سلطانی (مسجد شاه) از مردم خواست از مصرف کالاها و منسوجات خارجی خودداری کنند و به مصرف کالاهای داخلی روی آورند. (نجفی،‌ اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج‌آقا نورالله اصفهانی، ص 59-61)

در مجموع، حرکت جهادی حاج آقانورالله اصفهانی در عرصه اقتصادی، که با همیاری و حمایت سایر علما و اقشار مردم همراه شد، موجب گردید برخی از مشکلات جدی کشور در عرصه اقتصادی با یک حرکت جهادگونه حل شود و در عصری که عصر امتیازات استعماری روس و انگلیس در ایران بود، تا حدی از سلطه اقتصادی بیگانگان بر کشور جلوگیری نمایند.

فتوای آیت‌الله سید عبدالحسین لاری و بسیج مردم علیه انگلیس

در جريان جنگ جهاني اول، صدور حکم جهاد توسط آیت‌الله سید عبدالحسین لاری علیه استعمار انگلیس در سال 1297، زمینه‌ساز مبارزات مردم جنوب بر ضد اشغالگران شد. سید لاری قرارداد ۱۹۰۷م که ایران را به دو منطقه بین دولت‌های خارجی تقسیم می‌کرد، باطل و غیر قانونی شمرد. در جنگ جهانی اول در فرمانی به سردار عشایر قشقایی صولت‌الدوله می‌نویسد:

«من که مجتهد و جانشین پیغمبر اسلام هستم، به این وسیله فتوا می‌دهم که جهاد با این کفار حربی انگلیسی‌ها واجب است.» (کیهان ‌اندیشه، ش ۱۹)

همچنین در قسمتي از حكم جهاد سید لاری آمده بود: «... اعلان به هركس و هرجا از فرق مسلمين خارج و داخل حتي به نسوان و حبيبان و سلطان و فرمانفرما و قوام و اعراب و هر كس كه لاف از مسلماني مي‌زند واجب فوري عيني است... و هر كس تخلف و تقاعد از اين جنبش مجاهدين و از اين جهاد اكبر و نهي از منكر نمايد، كان تخلف از جيش اسامه و

امام عصر نموده، اعم از اينكه ملحق به جيش كفار بشود يا نشود و مرتد و خارج از اسلام است...» (دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج 2، ص 317-316)

آیت‌اللّه لاری تجارت استعمارگران خارجی را به زیان امت اسلامی می‎دانست و به همین خاطر استفاده از چای، قند، ادویه، خوراک و پوشاک‌هایی را که از کشورهای خارجی وارد ایران و سایر کشورهای اسلامی می‎شد، تحریم می‌کند و عقیده داشت خروج ارز از کشورهای اسلامی برای خرید اشیای خارجی موجب تقویت دشمنان اسلام است(گلشن ابرار، ج 2، زندگی نامه آيت‌الله سيد عبدالحسين لاري).

با صدور این حکم در کمتر از پانزده روز، شش هزار نفر آماده جهاد شدند. سردار عشایر تعداد مجاهدین را براى محاصره شیراز کافى دیده، در شعبان 1336 بر ضد قشون انگلیس اعلان جنگ کرد. متعاقب تأثیر حکم جهاد سيد عبدالحسین لاري، بالیوز انگلیسی در بوشهر اذعان می‌کند که «آغازگر نهضت جنوب ایران، ملایی بنیادگرا به نام سیدعبدالحسین لاری» است(https://www.irdc.ir/fa/news/4925/).

جهاد دلیرمردان جنوب و تنگستانیان به فتوای آیت‌الله سید عبدالحسین لارى سبب شد تا قسمت پهناورى از خاک کشور از چنگ انگلیسی‌ها آزاد بماند و مردم مسلمان آن دیار را از یوغ استعمار رهایى بخشد.

آیت‌الله کاشانی و ملی کردن نفت

بعد از کشف نفت ایران در قرن نوزدهم، پادشاهان قاجار با قراردادهایی نفت را با قیمت نازل به کشور انگلستان سپردند و بعد از آنها با روی کار آمدن رضاخان توسط انگلیسی‌ها، آن قراردادها تمدید و بلکه قراردادهای بدتر از آن بسته شد و به موجب آن قراردادها، اختیار کامل نفت دست انگلیسی‌ها قرار گرفت. قرارداد دارسی و قرارداد الحاقی گس- گلشائیان از جمله آن قراردادها بود. آیت‌الله کاشانی برای پشتیبانی از دولت دکتر مصدق در برابر کارشکنی‌ها و تهدیدهای انگلستان، مردم را به اجتماع در میدان بهارستان فراخواند و طی پیامی که برای اجتماع‌کنندگان فرستاد، آنان را نسبت به کارشکنی‌های انگلیس در هم‌دستی آمریکا با وی، آگاه کرد. (موسوی، زندگینامه آیت‌الله کاشانی، ص۴6-44) و در نهایت لایحه ملی شدن صنعت نفت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ در مجلس به تصویب رسید.

در اقدامی دیگر آیت‌الله کاشانی همچنین پس از تهدید دولت مصدق از سوی استعمار مبنی بر دخالت نظامی و گسیل داشتن چهار هزار چترباز و حرکت ناوهای جنگی به طرف سواحل ایران، از اعلام جهاد سخن به‌میان آورد و گفت: اگر انگلیسی‌ها به خاک ایران تجاوز کنند، خوزستان را برای آنها به جهنم تبدیل می‌کند. (هیکل، ایران کوه آتشفشان، ص۹8-۹7) در نتیجه انگلیس موقعیت را برای دخالت نظامی مناسب ندید و با همکاری آمریکا به محاصره اقتصادی ایران دست زد.

البته آن سترگ مرد فقیه در عراق هم پس از اخذ فتوای جهاد از آیت‌الله شیرازی و قیام مسلحانه بر ضد استعمار انگلیس سبب آزادی بعضی از شهرها و مناطق به‌دست مسلمانان گردید. (صادقی، نگاهی به تاریخ انقلاب ۱۹۲۰ عراق، ص89- 40)