عوامل آرامش خانواده در زندگی حضرت فاطمه(س)
محمدعلی محمدی
آرامش یکی از نیازهای مهم روحی و روانی همه انسان‌هاست. بشر در طول زندگى در این جهان با نگرانىها و اضطرابهاى بسیارى دست به‌گریبان است. مسئله بی‌قراری و اضطراب در سال‌های اخیر در خانواده‌ها شکل جدی‌تری به خود گرفته و باعث نگرانی جدی آحاد جامعه و مسئولان شده است.
در دین اسلام نیز آرامش به شکلی ویژه مورد توجّه قرار گرفته و بخش وسیعى از آموزههاى اسلام به آن اختصاص یافته است. دانشمندان اسلامى آرامش را پدیدهاى الهى شمردهاند که از سوى فرشتگان بر دلهاى مؤمنان فرود مىآید و زمینهساز تقویت ایمانشا‌ن است؛ همان‌گونه که اضطراب و نگرانى از جانب شیطان بر دلهاى آلوده به گناه چنگ می‌اندازد و زمینهساز فسق و کفر می‌شود.
با مراجعه به قرآن کریم و سیره ائمه معصومین(ع)، به‌ویژه روش و سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) و امیر مؤمنان علی(ع) می‌توان عوامل آرامش خانواده را استخراج و ارائه کرد. پاسخ این پرسش که «از منظر دینی، چگونه مـی‌توان خـانواده را بـه یک محیط امن و آرام تبدیل کرد؟» یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های خانواده‌های امروز ماست. بررسی قرآن کریم و شیوه و سبک زندگی اولیای الهی به‌عنوان بهترین الگوهای بشریت، کامل‌ترین پاسخ را برای پرسش یاد شده فراهم می‌کند.
قرآن کریم داشتن الگو و اسوه را امری ضروری می‌داند و افرادی را به‌عنوان الگوهای جامعه معرفی می‌کند. پیامبر اعظم(ص)، حضرت ابراهیم(ع) و پیروان ایشان، از اسوه‌های قرآنی هستند. ائمه معصومین(ع) نیز از بهترین اسوه‌هایی هستند و همه باید از سبک زندگی آن بزرگواران پیروی کنیم. در این بین حضرت فاطمه(س)، اسوه اسوه‌ها و الگوی الگوهاست.
با توجه به این مهم در مقاله حاضر که از مجله پاسدار اسلام شماره 455- 456 انتخاب شده عوامل آرامش خانواده در سبک زندگی حضرت زهرا(س) بررسی و تبیین شده است.
مفهوم‌شناسی
آرامش در زبان فارسی به معنای آرمیدن، سکون، طمأنینه، آسایش، راحتی، استراحت، ایمنی و امنیت(1) آمده است. مفهوم آرامش در قرآن با کلیدواژههایى مانند اطمینان(2)، سکینه(3)، سکن و مشتقات آن(4) و... قابل پیگیری است.(5)
اصطلاح، سبک زنـدگی بـر اسـاس دیدگاه‌های جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، علوم پزشکی و... در زمان‌های مختلف، تعاریف متعددی داشته است. از برآیند این تعاریف می‌توان گفت که سـبک زنـدگی، مجموعه‌ای از رفتارهای درونی و بیرونی، وضعیت‌های اجتماعی و دارایی‌های فرد است که بر اساس گرایش خاصی انتخاب می‌کند.(6)
عوامل آرامش
عوامل گوناگونى ممکن است انسان را نگران و پریشان سازند. ترس از آینده مبهم، اندوه بر گذشته تاریک، ضعف و ناتوانى در برابر مشکلات، احساس پوچى در زندگى، بىتوجّهى و قدرنشناسى اطرافیان، سوءظنها، تهمتها، از دست دادن نزدیکان، دنیاپرستى و دلباختگى در برابر آن، وحشت از مرگ و... همگى از عواملِ اضطراب‌آفرین، وحشت‌زا و آرامش‌زدا هستند. در مقابل، عواملی همانند، ایمان، یاد خدا، توکل، تلاوت قرآن، مطالعه، صبر، الگوگیری از نیکان، بررسی تجربه‌های تاریخی، توبه، محبت کردن و محبت دیدن و.... آرامش‌آفرین، وحشت زدا و اطمینان آورند.
عوامل آرامش را می‌توان به سه دسته «بینشی»، «گرایشی» و«کنشی» تقسیم کرد. از آنجا که ارائه همه عوامل یاد شده از حوصله این مقاله خارج است، در هر دسته به سه عامل مهم اشاره می‌شود.
۱- عوامل بینشی
منظور از بینش، جهان‌بینی است که به دو گونه الهی و مادی تقسیم می‌شود. بینش الهی بر ایمان به خدا استوار است؛ برخلاف بینش مادی که خداوند را باور ندارد. داشتن جهان‌بینی الهی یکی از مهم‌ترین ارکان آرامش حقیقی و واقعی است. در بینش الهی، انسان خدامحور است و همه هستی را در پیوند با آفریدگار می‌بیند.(7)
مهم‌ترین عوامل بینشی آرامش خانواده در سبک زندگی فاطمی عبارتند از:
۱-۱ تقویت ایمان
انسان مؤمن بنیانهاى اعتقادى خویش را مستحکم و خللناپذیر بنا می‌کند و در مقام عمل، فقط به انجام تکالیف الهى نظر دارد. به دل چنین شخصی هیچ‌گاه هراس و اندوه راه نمىیابد؛ زیرا خود را مالک حقیقی ثروت و صاحب اختیار در تصمیمگیرىها نمىبیند؛ بلکه خود را فقط امانتدار خداوند روی زمین و موظّف به شناخت خیر و شر بر اساس دستورهاى خداوند می‌داند و در هر حال، تحت سرپرستى خداوند قرار دارد. در آیه ۲۵۷ سوره مبارکه بقره آمده: «خداوند ولی و سرپرست کسانی‌است که ایمان آورده‌اند؛ آنها را از ظلمت‌ها به سوی نور بیرون می‌برد.»(8)
امّا انسان بىایمان از این پشتوانه مستحکم روحى و روانى محروم و مضطرب و سرگردان است:(9) در آیه ۱۱ سوره محمد اشاره دارد: «...أنَّ الکفِرینَ لَامَولى لَهُم...اما کافران مولایی ندارند»
هرچه درجه ایمان بالاتر باشد، آرامش روحی بیشتر خواهد شد. در این بین درجه ایمان فاطمه(س) به‌گونه‌ای بود که پیامبر اعظم(ص) در این‌باره می‌فرمایند: «همانا قلب و تمام جوارح دخترم فاطمه(س) مملو از ایمان و یقین است؛ به‌طوری که بالاتر از آن مرتبه، ایمان و یقینی قابل تصور نیست.»(10)
پرسش و پاسخ زیر، نشان‌دهنده اوج آرامش و اطمینانی است که حضرت زهرا(س) در سایه ایمان کسب کرده بودند. روزی پیامبر(ص) از دخترشان پرسیدند: «فاطمه! چه حاجتی داری؟ هم‌اکنون فرشته وحی از طرف خدا پیام آورده که هرچه بخواهی تحقق می‌پذیرد.» زهرا(س) در پاسخ فرمودند: «لذتی که از خدمت حضرت حق می‌برم، مرا از هر درخواستی باز داشته است. حاجتی جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیبا و والای خداوند باشم.»(11)
۱-۲ یاد و ذکر خدا
نگرانى و اضطراب یا از ترس است یا از ناتوانى. کسی که همواره به یاد خدا باشد و او را سرچشمه همه صفات کمال و منزّه از هرگونه نقصان بداند، قلبش به یاد او آرام مىگیرد. تغییر سیاق سخن از فعل ماضى به فعل مضارع در آیه ۲۸ رعد، «همان کسانى که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام میگیرد» بر ثبات و دوام آرامش مؤمنان دلالت دارد.(12) در مقابل، کسانى که از یاد خدا روى مىگردانند، در زندگى همواره در حال نگرانى و اضطراب به سر مىبرند، که در آیه ۱۲۴ سوره مبارکه طه به آن اشاره شده: «و هر کس از یاد من روى گرداند، پس همانا براى او زندگى تنگ و سختى خواهد بود» در بررسی سیره فاطمی درمی‌یابیم که آن حضرت هیچ‌گاه از ذکر خدا غافل نمی‌شد. چنانکه برابر روایات پیامبر اکرم(ص) «تسبیحات حضرت زهرا(س)» را به دختر گرامی‌شان آموختند و حضرت فاطمه(س) بعد از هر نماز، به گفتن این ذکرها مداومت کردند و این ذکرها به آن حضرت منسوب شدند.(13)
۱-3 معرفت به امام زمان
قرآن کریم در آیه ۱۲۰ سوره مبارکه هود، یادآوری زندگى و خبرهای پیامبران را از عوامل آرامش شمرده شده است، «ما از هریک از سرگذشت‌های انبیا برای تو بازگو کردیم تا به‌وسیله آن، قلبت را آرامش بخشیم؛ و اراده‌ات قوّی گردد.» یاد اولیاى پاک الهى، خود نوعى یاد خداست و آرامش را در پى دارد. از این روى امامصادق(ع) در تفسیر آیه ۲۸ سوره مبارکه رعد مىفرمایند: «دلها با یاد محمّد(ص) آرام مىگیرند که یاد او همان یاد خداوند
است.»(14)
معرفت حـضرت فـاطمه(س) درباره حـضرت علی(ع) که امام زمان آن حضرت بودند، باعث آرامش خاندان فاطمی‌می‌شد. به‌عنوان نمونه پس از رحلت رسول خدا(ص)، حضرت فاطمه(س) تصمیم گرفتند به کسانی که در حق ایشان ظلم کرده بودند، نفرین کنند. حضرت عـلی(ع) از ایشان خواستند از نفرین ظالمان چشم‌پوشی کنند. وقتی حضرت فاطمه(س) پیام امام را شنیدند، گفتند، «برمی‌گردم و صبر می‌کنم و سخن او را می‌پذیرم و از او اطاعت می‌کنم.»(15)
در موردی دیگر، حضرت فاطمه(س) در بستر بیماری با آنکه مایل به دیدار خلفای اول و دوم نبودند، اما به‌محض اینکه امام زمانشان از ایشان درخـواست کـردند، اجازه دادند آن دو وارد خانه شوند.(16) همچنین پس از غصب فدک، حضرت زهرا(س) در سخنانی دردآلود از امام علی(ع) پرسیدند: «چرا قیام نمی‌کنید تا حق خویش را باز ستانید؟» امام علی(ع) پس از بیان علت از همسر گرامی‌شان خواستند صبر کنند و به خداپناه ببرند. حضرت فاطمه(س) نیز چنین کردند.(17) و آرام گرفتند.
۲- عوامل گرایشی و عاطفی
برای ایجاد حالت یا رفتار خوب و شایسته، عوامل بینشی به‌تنهایی کافی نیستند. چه بسا انسان می‌داند و علم دارد که رفتاری مفید است، ولی برخلاف آن عمل می‌کند. مثال روشن آن یقین به زیان‌های سیگار است. با آنکه سیگار ضررهای فراوانی دارد و چه بسا پزشکانی که بیماران خود را از استعمال آن منع می‌کنند، ولی خودشان سیگار می‌کشند. از این رو رفتارها تنها معلول ادراک و شناخت نیستند. علاوه بر شناخت، نیروی دیگری وجود دارد که عامل آن احساسات و عواطف است. در بررسی زندگی حضرت فاطمه(س) به عوامل عاطفی فراوانی بر می‌خوریم که در افزایش آرامش خانواده نقش‌آفرینند، از جمله:
۲-۱ حسن خلق
مهم‌ترین حکمت بعثت حضرت رسول‌الله(ص) تکمیل مکارم اخلاق بود. چنانکه فرمودند، «إِنَّمَا بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الأَخلَاق»(18) اخلاق نیک یکی از مهم‌ترین عوامل آرامش در خانواده است. اگر در خانواده‌ای، پدر یا مادر، بداخلاق، زورگو، بددهن، بی‌ادب و لاابالی باشند، سایه شوم اضطراب و نگرانی دائمی‌بر سر خانواده خواهد افتاد. خانه حضرت فاطمه(س) از منازلی بود که خداوند درباره آن در آیه ۳۶ سوره مبارکه نور می‌فرماید: «(این چراغ پرفروغ) در خانه‌هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهای آن را بالا برند (تا از دستبرد شیاطین و هوسبازان در امان باشد)؛ خانه‌هایی که نام خدا در آنها برده می‌شود و صبح و شام در آنها تسبیح او می‌گویند» در روایات تفسیری فراوانی که از شیعه و اهل سنت نقل شده، خانه حضرت فاطمه(س) از مصادیق آیه معرفی شده است. به‌عنوان نمونه در روایتی می‌خوانیم:
در هنگام تلاوت این آیه، از پیامبر(ص) پرسیدند منظور چه خانه‌هایی است؟ فرمودند: خانه‌های پیامبران. ابوبکر پرسید: این خانه (اشاره به خانه فاطمه و على(ع) کرد) نیز از آن جمله است؟ پیامبر(ص) فرمودند: آرى این از برترین آنهاست.(19) روشن است که در چنین خانه‌ای آرامش موج می‌زند. از این رو برابر روایات، حضرت فاطمه(س) و حضرت علی(ع)در طول عمر هیچ‌گاه کاری که باعث رنجش یکدیگر شود، انجام ندادند و امام علی(ع) با دیدن حضرت فاطمه زهرا(س) به آرامش می‌رسیدند.(20)
۲-۲ ایثار
یکی دیگر از عوامل آرامش افراد و جوامع، ایثار و از خود گذشتگی است. این مفهوم در اصطلاح به معناى مقدم شمردن دیگرى بر خود در کسب سود و منفعتى یا پرهیز از ضرر و زیانى است که نهایت برادرى و دوستى بین دو نفر را نشان مىدهد.(21) خانواده حضرت زهرا(س) بهترین مصادیق قرآنی ایثار هستند. در سوره انسان؛ آیات ۷ و ۸ به این الگوی عملى ایثار خالصانه اشاره شده است: «و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‌دهندو (و می‌گویند:) ما شما را به‌خاطر خدا اطعام می‌کنیم و هیچ پاداش و تشکری از شما نمی‌خواهیم.» بنابر روایات متعدد شیعه(22) و سنى(23) شأن نزول آن مربوط به از خودگذشتگى امیرمؤمنان، على(ع) و همسرشان فاطمه(س) و دو فرزندشان حسن و حسین(ع) در انفاق تنها خوراک شب خود به نیازمندان در سه شب متوالى است.
در روایات اسلامی نیز به نمونه‌های فراوانی از ایثار حضرت فاطمه(س) اشاره شده است. آن حضرت چـنان بودند که گاهی خودشان گرسنه می‌ماندند، ولی غذای حضرت علی(ع) و فرزندانشان را تأمین می‌کردند و بـرای آنـکه همسرشان خجالت نکشند، کمبود مـواد غـذایی را بـه اطلاعشان نمی‌رساندند.(24) روشن است افرادی که در چنین خانواده‌ای که ایثار و از خود گذشتگی در آن موج می‌زند پرورش یابند، با آرامش قرین و با اضطراب بیگانه خواهند بود.
۲-۳ ابراز محبت
محبت میل درونی به سوی چیزی لذت‌بخش است و در محیط خانواده اظهار محبت بنیان زناشویی را اسـتوارتر مـی‌کند. محبت از مـنظر قرآن، از زیربنایی‌ترین اصول دوام و پویایی هر خانواده است(25) پیامبر اکرم(ص) توصیه می‌کنند که مهر و محبت و دوستی خود را ابـراز کنید. این سخن که مرد به همسرش بگوید دوستت دارم، هـیچ‌گـاه از دل زن پاک نـمی‌شود.(26) همچنین آن حضرت در حدیثى قدسى، از محبّت و تعاون میان مردم به‌صورت عامل جلب محبّت خدا و دستیابى به آرامش و اطمینان یاد مىکنند.(27)
روابط خانوادگی حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) برای تأمین آرامش و امنیت خاطر در خانواده بر اسـاس مودت و محبت و تکریم و احترام به یکدیگر استوار شده بود. این محبت و احترام متقابل در شیوه صدا زدن یکدیگر، خوشرویی، ابراز محبت، تشویق و تأیید، گوش دادن به سخنان همدیگر، سپاسگزاری و خودداری از سرزنش متبلور شده بـود. خـطاب‌های زیبا و محترمانه حضرت علی(ع) وحضرت فاطمه(س) به یکدیگر، خودداری حضرت فاطمه (س) از سرزنش حضرت علی(ع) در هنگام فقر و ناداری، استقبال و بدرقه شایسته از حضرت علی(ع)، اهدای هدایای زینتی به حضرت فاطمه(س) از طرف حضرت علی(ع) و حق‌شناسی و سپاسگزاری و دلجوئی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) از یکدیگر روشی است که در این خانواده جاری و ساری بود.(28)
حضرت علی(ع) پس از شهادت حضرت فاطمه(س) مایه آرامش خاطرشان را از دست دادند و در فقدان ایشان این‌گونه نجوا کردند، «ای دختر محمد(ص) پس از تو برای تسلای خاطر به که پناه برم، بـعد از تـو بـا چه کسی تسلا جویم و آرام گیرم؟»(29)
۳- عوامل کنشی
منظور از عوامل کنشی، عوامل رفتاری و عملکردی است. «بینش» و «گرایش» موجب پیدایش «کنش» یعنى رفتار مى‌شود. سه عامل از مهم‌ترین عوامل رفتاری آرامش خانواده در سبک زندگی حضرت فاطمه«(س) از قرار زیر است:
۳-۱ بهداشت روانی خانواده
بهداشت روانی عبارت است از روش‌ها و تدبیرهایی که زندگی راحت و بدون دغدغه و اضطرابی را در مسیر رشد و تعالی همه‌جانبه تأمین کند. بهداشت روانی فرایند و مجموعه برنامه‌ریزی‌هایی است که موجب پیشگیری، درمان و حفظ مداوم سلامت می‌شود تا شخص بتواند وارد یک زندگی رضایتمندانه شود. بدون‌تردید برای وصول به سطح مطلوب بهداشت روانی باید از جهات متعددی به‌صورت فردی و اجتماعی فعالیت‌هایی صورت گیرند، از جمله در زمینه مسائل مربوط به انگیزه‌های افراد و واکنش‌های روانی آنان، مسائل مربوط به ساختار خانواده و روابط آن و....(30)
زن در محیط خانواده در نقش همسری مـهربان، مادری دلسوز و بـاهوش به کمک ویژگی‌های خدادادی، نیازها و عادات افراد خانواده را به‌خوبی در می‌یابد و متناسب با آن رفـتار مـی‌کند و می‌تواند به بهترین شکل، بهداشت روانی خانواده را تأمین کند.
حالات روحی مرد و فرزندان در بازگشت بـه خـانه ممکن اسـت آمـیزه‌ای از خـستگی، پریشانی، اندوه، ناراحتی، ناامیدی و... باشد و نـیاز بـه برخوردی مناسب، فضایی آرام، آغوشی گرم و مهربان و سنگ صبوری مطمئن دارند تا کم‌کم خـستگی‌ها و نـاراحتی‌هایشان زدوده شود و بار مشکلاتشان سبک و دلشان امیدوار
شود.
حضرت فاطمه(س) برای ایجاد بهداشت روانی در خانواده از بازی با کودکان و سرگرم کردن آنان غافل نمی‌شدند. حضرت با فرزندشان امام حسن مجتبی(ع) بازی می‌کردند، او را بالا می‌انداختند و می‌فرمودند، «پسرم حسن! مانند پدرت باش. ریسمان ظلم را از حق بازکن. خدایی را پرستش کن که صاحب نعمت‌های متعدد است و هیچ‌گاه با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی مکن.»(31)
آن حضرت وقتی با فرزندشان حسین(ع) بازی می‌کردند، می‌فرمودند، «تو به پدر من پیامبر(ص) شبیه هستی و به پدرت علی(ع) شباهت نداری.» این حرف موجب خنده و تبسم حضرت علی(ع) می‌شد. از این نکات تاریخی معلوم می‌شود که حضرت علی(ع) و فاطمه زهرا(س) به سلامت روحی و آرامش کودکان اهمیت فراوانی می‌دادند.
همچنین هرگاه فاطمه زهرا(س) همسرشان را غمگین می‌دیدند، از ایشان دلجویی می‌کردند.(32) در مواردی که مولای متقیان به دلایلی همانند جهاد یا مسافرت مدتی از خانه دور می‌شدند، از دوری ایشان اظهار بی‌تابی و ابراز می‌کردند که مشتاق دیدارشان هستند.(33) حتی سختی‌ها و مشکلات زندگی نیز مانع مزاح کردن ایشان با همسرشان نـمی‌شد.(34)
۳-۲ صبر
بردبارى به تقویت شخصیّت و افزایش توانایى انسان در برابر سختىها و بارهاى سنگین زندگى می‌انجامد و اعتدال روانى انسان را حفظ مىکند؛ از اینرو خداوند در دو آیه به یارى جستن از صبر و نماز در مشکلات زندگى دعوت کرده و در آیه ۱۵۳ سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «ای افرادی که ایمان آورده‌اید؛ از صبر (و استقامت) و نماز کمک بگیرید که خدا با صابران است». همان‌گونه که در آیات ۱۵۵تا ۱۵۷ سوره بقره آمده است، بردباران، هنگام بروز ناخوشایندى، اصل و مبدأ و بازگشتگاه خویش را به یاد می‌آورند و بدین وسیله امداد الهى و رحمت خداوندى را بر خویش سزاوار مىگردانند.
با بررسی سیره حضرت فاطمه(س) در می‌یابیم که آن حضرت در خانواده و مواجهه با مشکلات زندگی همواره صبور بودند و بردباری ایشان باعث می‌شد که در زندگی خانوادگی آرامش داشته باشند.
۳-۳ احترام و اطاعت
یکی از مهم‌ترین عوامل آرامش در خانواده، احترام همسران به هم و اطاعت از یکدیگر است. اطاعت نباید کورکورانه و بدون آگاهی باشد یا منجر به زورگویی یکی از همسران به دیگری شود. پیروی حـضرت فـاطمه (س) از حـضرت علی(ع) از روی آگاهی و اعتقاد بود. حضرت زهرا (س)
به علم و ایمان و عقل و تدبیر شوهرشان آگاه بودند و بـه چـرایی اعمال و دستورات همسرشان اعتقاد داشتند. هر چند حـضرت عـلی(ع) هیچ‌گاه هـمسرشان را عصبانی و به کاری مجبور نکردند، اما حضرت فاطمه(س) حتی در مواردی هم که نظرشان با نظر امـام عـلی(ع) یـکسان نبود، باز هم نظر ایشان را به خواسته خود ترجیح می‌دادند. چشم‌پوشی از نفرین کردن به کسانی که به حضرت ظلم کرده بودند.(35) و حتی اجازه دادن به آنان برای ورود به منزل(36) نمونه‌هایی از اطاعت صدیقه طاهره(س) از همسر گرامی‌شان بود.
مولای متقیان حضرت علی(ع) هنگام خطاب به حضرت فاطمه(س)، اوصاف و القاب یـا کـنیه ایشان و عباراتی نظیر، «سرورم، ای آزاده، ای بهترین زن جهانیان، ای دختر برگزیده پیامبر» و... را به کار می‌بردند.(37)
خلاصه این بحث اینکه:
۱- عوامل تقویت آرامش خانواده را می‌توان به سه دسته بینشی، گرایشی و رفتاری تقسیم کرد.
۲- تقویت ایمان، یاد خدا و معرفت نسبت به امام زمان، مهم‌ترین عوامل بینشی آرامش خانواده هستند.
۳- حسن خلق، ایثار و ابراز محبت مهم‌ترین عوامل گرایشی تقویت آرامش در خانواده‌اند.
۴- بهداشت روانی، صبر و احترام و اطاعت، مهم‌ترین عوامل کنشی تقویت آرامش خانواده فاطمی محسوب می‌شوند.
_________________________
1- رک: دهخدا و معین، ذیل واژه
2- رعد، ۲۸
3- فتح، ۴
4- توبه، ۱۰۳؛ انعام، ۹۶ و...
5- رک: دائرهًْ‌المعارف قرآن کریم، ج۱، ص ۱۵۵
6- رک: مهدوی کنی، دین و سـبک زندگی، ص ۷۸- ۵۱
7- پژوهشکده تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص ۱۶۸
8- رک: علامه طباطبایی، المیزان، ج ۲، ص ۳۴۵
9- رک: سید قطب، فى ظلال، ج ۴، ص ۲۰۶۰
10- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۹
11- نهج‌الحیاهًْ، فرهنگ سخنان فاطمه(ع)، محمد دشتی، ص ۹۹، ح ۵۶
12- آلوسی، روحالمعانى، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۱۴
13- قاضی نعمان مغربی، دعائمالإسلام، ج۱، ص۱۶۸
14- عیّاشى، تفسیر عیاشی ج ۲، ص ۲۱۱
15- همان، ج۲، ص۶۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۸، ص ۲۲۸
16- همان، ج ۴۳، ص ۱۹۸
17- رک: همان، ج۲۹، ص۲۳۴
18- محدث نوری، مستدرکالوسائل، ج۱۱، ص ۱۸۷
19- طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۲۲۷
20- مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۳۴
21- جرجانی، التعریفات، ص ۵۹
22- طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۶۱۱
23- زمخشری، الکشاف، ج ۴، ص ۶۷۰؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ج ۳۰،
صص ۲۴۳- ۲۴۴
24- مـجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۶۰
25- روم، ۲۱
26- کلینی، کافی ج ۵، ص ۵۶۹
27- سیوطی، الدرالمنثور، ج ۴، ص ۳۷۲
28- رک: احمد قماشچی و مجید معارف، عوامل آرامش خانواده در سبک زندگی امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)
29- مـجلسی، بحارالانوار،ج ۴۳، ص ۱۸۷
30- کوثری، یدالله، بهداشت روانی خانواده، ص ۲۰
31- ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۳، ص ۳۸۹
32- مجلسی، بحارالانوار ج ۳۸، ص ۳۴۳
33- مفید، الارشاد فی معرفه حـجج‌‌الله عـلی العباد، ص ۱۱۵
34- ابـن شاذان قمی، مائه منقبه من مناقب امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب(ع) و الائمه(ع) من ولده مـن طریق العامه، ص ۸۰.
35- عیاشی، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۶۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۸،
ص ۲۲۸
36- مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۹۸
37- همان، ج ۴۳، صص۱۱۷، ۱۹۸ و ۲۱۸ و ج ۲۸، ص۳۰۳ و...