نگاهی به شعر رضوی معاصر
این دل به سرش هوای مشهد دارد...
علی خوشه چرخ آرانی
یکی از موضوعات مهم در شعر آیینی ادبیات فارسی «شعر رضوی» است که با نگاهی همراه با امعان نظر درخواهیم یافت که این حوزه از شعر آیینی، با دیگر حوزه‌های این مقوله تفاوت برجسته‌ای دارد؛ از این جهت که وجود مرقد پاک و نورانی هشتمین حجت خدا در مشهد واقع شده است که همیشه سبب ایجاد خیر و برکات زیادی در زندگی مسلمانان جهان به طور عام و ایرانیان به طور خاص بوده است و خواهد بود تا آن جا که شور و شوق زیارت آن امام همام(ع) با تاروپود زندگی همه ایرانیان گره خورده است.
شاعران شعر رضوی(ع) معاصر حداقل یک بار به مشهدالرضا(ع) آمده‌اند و یا بارها از طریق تلویزیون دل را روانه حریم کبریایی‌اش کرده‌اند و همین ارتباط عینی و ملموس با امام رضا(ع)، نیز سبب شده است تا شعر رضوی معاصر نسبت به دیگر حوزه‌های شعر آیینی صمیمی‌تر و مهربانانه‌تر باشد و بی‌جهت نیست که در غالب این سروده‌ها صحن و سرا، گلدسته‌ها، خادمین با صفا، ضریح، پنجره پولاد گنبد طلا، کبوتران حرم، پرچم گنبد و... مولفه‌هایی هستند که با بسامد بالا در شعر استفاده شده است.
بعد از انقلاب اسلامی و احیای ارزش‌ها و بالیدن باورهای عمیق دینی و اسلامی، شعر آیینی از جمله شعر رضوی توانست در این بستر آماده، جریان تازه‌ای را آغاز کند و حمایت‌های نهادی و غیرنهادی انقلاب درطول این سال‌ها از شعر آیینی به طور عام و شعر رضوی به طور خاص باعث گردید که این حوزه از شعر بستر تازه‌ای برای تعریف و تبیین آموزه‌های شیعی باشد که بی‌شک برگزاری کنگره‌های متعدد از قبیل «گریز آهوانه» و «شعر رضوی» و همایش بین‌المللی شعر رضوی در دوره جدید، شعر رضوی را از لحاظ کیفی و کمی ارتقای فراوانی بخشیده است. دراین مقال برآنیم به بررسی چند نمونه از مضامین شعر شاعران رضوی بپردازیم.
الف: مدح و منقبت
به راستی که مدح و ستایش و تحمیدیه تنها شایسته معصومین هدای ماست که هر لحظه در زندگی آنان سرشار از آموزه‌های انسانی، اسلامی، اخلاقی، مذهبی و دینی و... است و به راستی که توسل و تمسک به آن‌هاست که مقدمه‌ساز نیک‌نامی دنیا و نیک‌بختی عقبا و ضامن سعادت بشری است.
جبریل از ازل شده دربانت ای رضا
افلاکیان متابع فرمانت ای رضا
خورشید و ماه ثابت و سیار در سما
تحت‌الشعاع گنبد و ایوانت ای رضا
تو هشتمین شکوفه گلزار احمدی
ما بلبلان مست و غزل خوانت ای رضا
عنبرفشان بود ز غبار حریم تو
هر ذره خاک خراسانت ای رضا
مبهوت مانده پیش کمال و جمال تو
حسن صفای یوسف کنعانت ای رضا
داراب درخشان
شاعر در ابیات یاد شده بزرگی و عظمت شخصیت امام هشتم(ع) را مورد توجه قرار داده و جبرئيل امین را به عنوان دربان درگاه آن حضرت معرفی و همه افلاکیان را تحت فرمان ایشان می‌داند و کائنات و آسمان‌ها را در برابر ساحت مقدس و گنبد و ایوان آن حضرت ناچیز می‌شمارد.
«حسین زاهدی» دیگر شاعر معاصر نیز در ابیات:
ای حجتی که عزت ما، در ولای توست
ای آیتی که حق نظرش در رضای توست
هر درد لاعلاج که درمان نمی‌شود
داروی آن ذخیره به دارالشفای توست
هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق
عشق آن دلی گرفت که تحت لوای توست
ما را انیس و مونس و یاری به جز تو نیست
بر ما ببخش، ای که ولایت برای توست
مولا تویی و سید و آقا تویی و هم
آقا بود هرآن که دراین جا گدای توست
ارجمندی و سربلندی مسلمین را در پیروی از ولایت امام رضا(ع) می‌داند و رضایت الهی را در رضایت امام رضا(ع) از شیعیان برمی‌شمارد.
«محمدجواد غفورزاده» دیگر شاعر معاصر است که در ابیات زیر با نگاهی عرفانی، حرم مطهر رضوی را توصیف می‌کند. در ابیات ایشان، بارگاه آن حضرت، حریم راز و نیاز عرشیان و آب سقاخانه امام رضا(ع) همان آب زمزم است که زائران آن را به هدف تبرک مشهدالرضا مورد استفاده قرار می‌دهند.
السلام ای وارث نوح و خلیل
ای جلال و جلوه رب جلیل
ای شمیم بوستان فاطمه
ای ولایت، شرط توحید همه
آستانت بوسه‌گاه فرشیان
فرش ایوانت نگاه عرشیان
ای حریمت را ملایک در طواف
جبرئیل اینجا بود در اعتکاف
ای پرستوها همه پروانه‌ات
آب زمزم آب سقاخانه است
ب: ولادت
ولادت معصومین ما لحظات حساسی از تاریخ تشیع است که شاعران نیز به نوبه خود نسبت به آن بی‌توجه نبوده‌اند. در مورد شعر رضوی نیز مقوله «ولادت» به ندرت بازتاب یافته است.
خدا می‌دانست/ چه درخت سبزی می‌نشاند/ و تو می‌بینی/ دستان الماس را/ درکرانه‌های ابری احساس/ و ما می‌خوانیم/ از پیشانی بلندت/ آیه‌ای که سجده واجب داشت/ فردا صبح/ گل‌ها باز می‌خندند/ و آسمان/ به پاس نجابتت/ آفتابی است/
سیدمحمد کباری
ج: توسل و زیارت
توسل و زیارت، هر دو از پرشورترین مراسم دینی و آیینی شیعیان به حساب می‌آیند.
شاعران آیینی نیز در سروده‌های خویش به این دو مقوله توجه بسیاری داشته‌اند و به جرأت می‌توان گفت که برجسته‌ترین بعد شعر رضوی دو مقوله توسل و زیارت است.
شاعر در لحظات روحانی خود، دست به دامان آن حضرت شده و حاجات و خواسته‌های معنوی خویش را درخواست می‌کند و این حس و حال شاعر با توجه به ایجاد همان ارتباط عینی و ملموس او، با بارگاه آن حضرت و حال و هوای زیارت بارگاه ایشان گره خورده است.
شاعران رضوی از دو نماد «آهو» و «کبوتر» به صورت‌های مختلف، برای توسل به امام هشتم(ع) بهره‌ها برده‌اند.
یاد پاک اوکه در دلت مرور می‌شود
ذهن تو چراغ روشن شعور می‌شود
هر چه اضطراب و هر چه خستگی روح
با همان نگاه اول از تو دور می‌شود
دل که می‌تپد و می‌تپد و می‌تپد
زیر سایه حرم صبور می‌شود
فوج فوج این کبوتران به پیشواز
در خیال تو قبولی حضور می‌شود
محمدجواد محبت
شاعر در ابیات یاد شده تاثیر زیارت و ایجاد خلوت و توسل به امام رضا(ع) را این‌گونه برشمرده است که: دل هر چه قدر ناآرام و بی‌قرار باشد در این مکان قدسی آرام و صبور می‌شود و در حرم مطهر آن حضرت هیچ دلی خسته و آزرده نیست و حرم آسمانی او وادی آرامش و اطمینان قلوب است.
د: شفاعت
شفاعت یکی از آموزه‌های اساسی شیعه به شمار می‌آید و بر این اساس پیامبران و اولیا و معصومین را شفیع و واسطه فیض خود قرار می‌دهند که در نزد خداوند از آنان شفاعت نمایند. این مفهوم در ادعیه شیعیان جایگاهی والا دارد به گونه‌ای که در دعای توسل، شفاعت محور و مبناست و داعی در این دعا از تمامی معصومین می‌خواهد که در نزد پروردگار بلندمرتبه، بنده گنهکار خویش را شفاعت نماید.
شفاعت در شعر رضوی که نوعی توسل و حاجت‌خواهی است بازتاب گسترده‌ای دارد.
خشکیده‌ام و کویر در فکر بهار
یک ذره فقط بر سر من مهر ببار
آقا، به علی(ع) خواسته‌ام یک چیز است
اندازه آهویی مرا دوست بدار
عادل حیدری
هـ : غربت و غریب‌نوازی
یکی از القاب امام رضا(ع) که در زیارت‌نامه آن حضرت نیز آورده شده است «غریب‌الغربا» است.
مشهد فقط ادامه خونین کربلاست
یک رکعت از دوگانه خونین کربلاست
فرسنگ‌ها غریب سفرکرده شاه توس
اینجا وضو به خون جگر کرده شاه توس
لب تشنه بود دیدن فرزند را دریغ
خون گریه‌های هرچه و هرچند را دریغ
سیدضیاء‌الدین شفیعی
با درد دوری است همه را گر شکیب نیست
جز تو ولی در این سر دنیا طبیب نیست
من در غم غریبی تو سخت مانده‌ام
کز بین زائران تو یک دل غریب نیست
بر سفره کریم تو یاران نشسته‌اند
حتی غریبه از بر آن بی‌نصیب نیست
محمدعلی رحیمی
در پایان باید گفت که مدح و منقبت و تبجیل شخصیت‌های ارجمند معنوی و ائمه معصومین علیهم‌السلام در ادبیات ما پیشینه‌ای کهن دارد که در این میان جایگاه شمس شموس طوس امام ثامن(ع) به جهت قرارگرفتن آستان پرجلالت و ملکوتی ایشان در ایران اسلامی ویژه و ممتاز است و شاعران معاصر نیز کوشیده‌اند تا در اوج محبت، با صرف جان و قدم صدق و ذوق سلیم کاخ‌هایی بلند از شعر و نظم در مدحت امام رئوف پس‌انداز می‌کنند.