شـرق اروپا محل رویارویی غرب و شرق
امین‌الاسلام تهرانی
فروردین ماه همین سال خبرهای تأیید نشده‌ای از حمله روسیه به اوکراین مطرح شد. این سخنان تأیید که نشد هیچ، رد هم شد، اما پس از آن همچنان زد و خوردهای کلامی بین مسکو و کیف در جریان است، دو کشوری که پس از تحولات سال 2014 در اوکراین و گردش به اروپای سیاستمداران اوکراینی، روابطشان پیچیده شده است.
در پی انتشار این اخبار، معاون دفتر ریاست جمهوری روسیه با لحنی تند به رهبران غرب‌گرای کیف هشدار داد که بروز جنگ در دونباس، شرق اوکراین، به منزله آغازی برای نابودی اوکراین است. «دیمیتری کوزاک» تأکید کرد، در صورت شعله‌ور شدن زبانه‌های جنگ در دونباس، روسیه مجبور است از اتباعش [در این منطقه] دفاع کند.
روسیه آن زمان مدعی بود، رفتارهای خصمانه اوکراین شرایط را در خط تماس جنوب شرق این کشور پرتنش کرد، در این زمینه «ولادیمیر پوتین»، رئیس‌جمهور روسیه، در تماسی تلفنی با «آنگلا مرکل»، صدر اعظم آلمان، برضرورت پایبندی مقامات اوکراین به توافقات مینسک، به ویژه ضرورت گفت‌وگو‌های مستقیم با جمهوری‌های لوهانسک و دونتسک و تعیین شرایط ویژه برای منطقه دونباس، تأکید کرد.
اواخر آبان ماه بود که بلومبرگ خبر از احتمال حمله روسیه به اوکراین داد؛ گرچه این خبر از طرف روسیه صریحاً و مکرراً تکذیب شده اما هنوز هم داغ است، چرا که همچنان از طرف غرب مطرح می‌شود و اقدامات روسیه نیز این آتش را شعله‌ورتر می‌کند. در این میان بحران مرزی بر سر مهاجران نیز بالا گرفته است و رئیس‌جمهور اوکراین در آغاز بحران با ادعای استقرار حدود 100 هزار نظامی روس در مرز این کشور، می‌گوید کشورهای غربی اطلاعاتی در مورد تحرکات فعال نیروهای روسیه را با کیف به اشتراک گذاشته‌اند.
در آن اوضاع ژنرال «نیک کارتر» رئیس‌ستاد مشترک ارتش انگلیس هشدار داد که خطر بروز جنگ تصادفی میان روسیه و غرب بیش از هر زمان دیگری در طول دوران جنگ سرد است. وی که با رادیو تایمز مصاحبه می‌کرد، گفت: «من فکر می‌کنم در دنیایی بسیار رقابتی‌تر در مقایسه با 10 یا 15 سال گذشته هستیم و فکر می‌کنم که ماهیت رقابت میان کشورها و قدرت‌های بزرگ به تنش‌های بزرگتر منجر شود و فکر می‌کنم که تنش چیزی است که باید مراقب آن بود.»
ژنرال کارتر اضافه کرد: «زمانی که شما و من بزرگ می‌شدیم، جهان، دنیای دوقطبی بود. دو بلوک: اتحاد جماهیر شوروی و غرب. پس از آن به دوره‌ای رفتیم که جهان تک قطبی بود و آمریکا کاملا برجسته بود.» او اضافه کرد: «من فکر می‌کنم ما در حال حاضر در دوره‌ای هستیم که جهان چند قطبی‌تر شده و فکر می‌کنم که در جهان چند قطبی مردم برای اهداف مختلف و دستورالعمل‌های مختلف رقابت می‌کنند و در این شرایط، خطر بیش‌تری وجود دارد که تنش منجر به چیزهای بیش‌تری شود.» کارتر که شاید سیاستمداران هم‌جبهه‌ای خودش را از تشدیدهای غیرضروری بر حذر می‌داشت و گفت: «مردم در نهایت نباید اجازه دهند که ماهیت جنگ طلبانه برخی از سیاست‌ها، ما را در موقعیتی قرار دهد که تشدید تنش منجر به محاسبات اشتباه شود.»
همچنین در آن اوضاع پرتنش دو مقام نظامی روسیه روز شنبه تاکید کردند که سامانه دفاع موشکی «اس-۵۵۰»
قادر به انهدام موثر موشک‌های بالستیک قاره پیما و موشک‌های فراصوت است. به گزارش خبرگزاری «اسپوتنیک» سامانه جدید پدافند هوایی بر اساس سامانه پیشرفته اس-۵۰۰ ساخته و برای نابودی اهداف دشمن در برد حدود ۶۰۰ کیلومتر (۳۷۰ مایل) طراحی شده است. دو منبع نظامی روس در این زمینه گفتند که سامانه اس-۵۵۰ روسیه به اولین سامانه متحرک هوا فضای جهان تبدیل خواهد شد که قادر به انهدام موثر موشک‌های بالستیک قاره‌پیما (ICBM) است.
بحران اوکراین هر روز ابعاد تازه‌ای به خود می‌گیرد. مقامات آمریکایی با بیان اینکه روسیه ده‌ها هزار نظامی در مرزهای خود با اوکراین مستقر کرده مسکو را به زمینه چینی برای حمله به کیف متهم می‌کنند.روسیه این اخبار را به شدت تکذیب کرده است. ناتو و آمریکا هفته گذشته در حالی‌که برای بحث درباره انگیزه‌های احتمالی مسکو در استقرار نیرو در نزدیکی مرز اوکراین گرد هم آمده بودند هشدار دادند که در صورت هرگونه تجاوز نظامی جدید علیه اوکراین، روسیه بهای گزافی خواهد پرداخت. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه بلافاصله به این مواضع پاسخ داد و گفت اگر ناتو به رهبری آمریکا موشک‌هایی را در اوکراین مستقر کند که بتواند در عرض چند دقیقه مسکو را مورد حمله قرار دهد، روسیه مجبور می‌شود تلافی کند.رئیس‌جمهوری روسیه گفت: «وجود چنین تهدیداتی برای ما خط قرمز است. امیدواریم که به آن نرسند و عقل سلیم و مسئولیت در قبال کشورهایشان و جامعه جهانی در نهایت پیروز شود.»
چندی پیش در تحولی دیگر «اُلکسی رزنیکوف» وزیر دفاع اوکراین درباره احتمال تشدید تنش‌ها بین مسکو و کیف هشدار داد. «رزنیکوف» گفت که احتمال «تشدید تنش از سوی فدراسیون روسیه» در مقیاس بزرگ وجود دارد و به احتمال زیاد این اتفاق در پایان ماه ژانویه ۲۰۲۲ (دی ) رخ خواهد داد«رزنیکوف» همچنین در تخمین جدیدی از تعداد نیروهای روسیه در نزدیکی مرز اوکراین، مدعی شد بیش از ۹۴ هزار نظامی روس در نزدیک این کشور مستقر هستند.
اما در حالی که بنا به نوشته رویترز نگرانی‌ها از تبدیل تنش در مرز اوکراین و روسیه به جنگ وجود دارد و انتظار می‌رود ویدیو کنفرانس ولادیمیر پوتین و
جو بایدن، رؤسای جمهوری روسیه و آمریکا ظرف روزهای آتی برگزار شود بایدن هشدار داد خطوط قرمز پوتین را در اوکراین نمی‌پذیرد. بایدن گفت: «در حال تدوین یک سری ابتکارعمل‌های جامع است تا کار ولادیمیر پوتین برای حمله احتمالی به اوکراین را سخت کند.»
جو بایدن، بدون اشاره به جزئیات این طرح گفت: «کاری که من انجام می‌دهم این است که جامع‌ترین و معنادارترین مجموعه ابتکارعمل‌ها از نظر خودم را کنار هم بگذارم تا کار را برای آقای پوتین به منظور پیشبرد و انجام چیزی که مردم نگرانش هستند که او انجام دهد، بسیار بسیار سخت کند». به گزارش ایسنا بایدن در مسیر عزیمت به کمپ دیوید به خبرنگاران گفت:« مدتهاست از اقدامات روسیه مطلع هستیم و انتظار من این است که ما گفت‌وگوی بسیار مفصلی با پوتین داشته باشیم. من خطوط قرمز هیچ‌کس را نمی‌پذیرم.»
مقامات آمریکا و اوکراین باز هم هشدار داده‌اند که تحریم‌های اقتصادی سفت و سختی علیه روسیه روی میز است. یک مقام ارشد آمریکا درباره برنامه‌های بایدن گفت: از ابتدای کار این دولت، ما نشان داده‌ایم که ایالات متحده و متحدانمان می‌خواهیم از شماری از ابزارها به منظور مقابله با اقدامات مضر روس‌ها استفاده کنیم. ما در استفاده از آن ابزارها و دیگر ابزارها در آینده تردید نخواهیم کرد. در همین حال جن ساکی، سخنگوی کاخ سفید به خبرنگاران گفت که کمک امنیتی به اوکراین در دست بررسی است. همچنین روز جمعه کرملین گفت هنوز زمان و روز معینی برای گفت‌وگوی رهبران روسیه و آمریکا تعیین نشده است اما مسکو منتظر است واشنگتن آن را نهایی کند. کاخ سفید تنها گفته است که مذاکراتی برای برقراری یک تماس احتمالی وجود دارد.
با توجه به این اوضاع به نظر می‌رسد که هیچ کدام از طرف‌ها قصدِ کم کردنِ تنش‌ها را ندارند و اگر این تنش‌ها همچنان انباشته شوند احتمالِ انفجار آن و آغاز یک جنگِ احمقانه جهانی دیگر وجود دارد؛ جنگی که می‌توان حدس زد بیش از جنگ پیشین جهانی که حدود 70 میلیون نفر را به کام مرگ کشاند، کشته بر جای بگذارد. به نظر می‌رسد که در این دوره تنها منافع اقتصادی طرف‌هاست که مانع جنگ می‌شود.
تا اینکه در همین هفته جاری خبرهای جدیدی نیز رسید. به ادعای جامعه اطلاعاتی آمریکا، آن‌طور که روزنامه آمریکایی «واشنگتن پست» نقل می‌کند، روسیه می‌تواند در چند ماه آینده حمله‌ای نظامی را به اوکراین ترتیب دهد. طبق برآورد آمریکا، ۱۷۵ هزار نیروی روسی در مرز با اوکراین مستقر شده‌اند و احتمال دارد اوایل سال ۲۰۲۲ (یعنی یک ماه دیگر) با ۱۰۰ گردان، حمله را آغاز کند. البته وزیر دفاع اوکراین می‌گوید روسیه از استقرار نیروها در مرز به عنوان تاکتیک استفاده می‌کند تا با آوردن نیروها و سپس بازگرداندن آنها به پایگاه‌های نظامی، تجهیزات منتقل‌شده به مرز را باقی‌گذاشته تا زمان استقرار دوباره این تجهیزات کاهش یابد. واشنگتن پست در ادامه گزارش خود آورده است که نیروهای مسلح روسیه حمله را در چندین جبهه انجام خواهند داد.
اوضاع پر تنش در شرق اروپا این روزها با اصرار غرب و انکار روسیه پیچیده شده است؛ منابع اطلاعاتی غربی به ویژه آمریکایی خبر از حمله محتمل روسیه می‌دهند و مسکو مدام انکار می‌کند. به هر روی، باید منتظر ماند و دید چه خواهد شد.
«لوید آستین»، وزیر دفاع آمریکا، نیز از آمادگی این کشور برای کمک به اوکراین در صورت وقوع تهاجم از سوی روسیه خبر داده است. آستین در این باره گفته است: «ایالات متحده نگران اتفاقاتی است که در مرزهای روسیه با اوکراین رخ می‌دهد و آماده است آنچه را که برای دفاع از قلمرو مستقل خود نیاز دارد، به کیف ارائه دهد.» همچنین «جان سالیوان» سفیر آمریکا در مسکو، شامگاه شنبه ادعا کرد واشنگتن «اقدامات بی‌ثبات‌کننده‌ای» را از سوی روسیه در داخل اوکراین و همچنین «تقویت غیرمعمول» نیروهای روسیه در مرز این کشور را ثبت کرده است. سالیوان اما در مصاحبه‌ای ابراز امیدواری کرد که همکاری دیپلماتیک بین روسیه و آمریکا به جلوگیری از «خشونت تراژدیک» در اوکراین کمک کند.
در این اوضاع پر خطر، مقام‌های بلاروس (متحد روسیه در شرق اروپا) شنبه شب از نقض حریم هوایی این کشور از سوی یک بالگردنظامی اوکراین خبر دادند. بلاروس اعلام کرده که بالگرد نظامی اوکراینی از نوع «ام آی -۸» که در ارتفاع ۱۰۰ متری پرواز می‌کرد، به یک کیلومتری عمق خاک این کشور وارد شده است. در این بیانیه گفته شده است که این تخلف در رزمایشی که اوکراین در مرز بلاروس انجام داده، رخ داده است.
باید خاطر نشان کرد که تنش بین روسیه و اوکراین مسئله جدیدی نیست. در سال ۲۰۱۴ روسیه شبه جزیره کریمه اوکراین را اشغال و ضمیمه خاک خود کرد و بلافاصله پس از آن شروع به حمایت از جدایی طلبان در شرق اوکراین کرد، که تاکنون درگیری‌های آنان با نیروهای مرکزی منجر به کشته شدن حدود ۱۴ هزار نفر شده است. ناتو نیز با استقرار نیرو در مرزهای روسیه همچنان به تنش‌زایی خود ادامه می‌دهد.
«بحران ۲۰۱۴ کریمه» که آغاز تنش‌های فراگیر بین روسیه و اوکراین بود، یک بحران دیپلماتیک منطقه‌ای و بین‌المللی در شبه‌جزیره کریمه واقع در جنوب اوکراین است که در سال ۲۰۱۴ در این جمهوری خودمختار رخ داد. این بحران متعاقب انقلاب ۲۰۱۴ اوکراین رخ داد؛ که در جریان آن رئیس‌جمهور اوکراین «ویکتور یانوکوویچ» که از جناح طرفدار روسیه بود سرنگون شد و سیاستمداران طرفدار اروپا در شهر کیف پایتخت اوکراین به قدرت رسیدند.
در این میان یکی از جنبه‌های نگران‌کننده برای کشورهای اروپایی تاثیر بحرانی جدید در شرق اوکراین بر بازار انرژی است. افزایش قیمت گاز و سوخت در کشورهای اروپایی می‌تواند موج نارضایتی شهروندان از دولت‌هایشان را به دنبال داشته باشد. این در حالی است که یکی از اولین واکنش‌های مسکو در صورت تشدید بحران اوکراین می‌تواند محدود‌سازی صادرات گاز به اروپا باشد.
قطعاً غرب از رویارویی با روسیه وحشت دارد، چرا که هزینه‌های گزاف آن را می‌داند، اما باید توجه داشت یکی از عواملی که کم‌تر در پیش‌بینی رفتارهای روسیه در رویارویی با غرب در نظر گرفته می‌شود شرایط اقتصادی این کشور است. مسکو هر چند ممکن است بتواند در کوتاه مدت از بخشی از درآمد حاصل از صادرات گاز به اروپا صرفنظر کند اما اقتصاد روسیه پس از تحمل تحریم‌های غرب طی سال‌های اخیر لزوما توان تاب‌آوری تبعات یک رویارویی جدید با آمریکا و کشورهای اروپایی را حداقل در درازمدت نخواهد داشت.
اگرچه در حال حاضر مسکو و واشنگتن خواهان درگیری نظامی نیستند اما حاضر به عقب‌نشینی از مواضع خود
بر سر اوکراین هم نیستند؛ مسکو از حمایت از شورشیان در لوهانسک و دونتسک صرفنظر نمی‌کند و کریمه را جزو لاینفک خاک خود می‌داند و غرب سیاست حمایت از کیف و سناریوی پیوستن اوکراین به ناتو را کنار نمی‌گذارد. به نظر می‌رسد بهترین گزینه‌ای که منافع مثلث روسیه-اوکراین-غرب
را در کوتاه مدت و میان مدت تامین می‌کند ادامه توازن قوای فعلی و پرهیز از رویارویی نظامی است. به این ترتیب یکی از فرضیه‌ها درباره رویدادهای اخیر می‌تواند تنها تکرار وقایع بهار امسال باشد. روسیه در آن زمان نیز تحرکاتی نظامی در مرز با اوکراین داشت و نگرانی‌هایی بابت احتمال اشغال قریب‌الوقوع خاک این کشور پدید آمد اما مسکو در نهایت ماه‌آوریل (فروردین/اردیبهشت) شمار نیروهایش در مرز با اوکراین را کاهش داد.
اوکراین پس از روسیه، بزرگترین و مهم‌ترین جمهوری اتحاد جماهیر شوروی بود و حتی به سلاح اتمی دسترسی داشت. این کشور به جز دوره‌های کوتاه در طول تاریخ هرگز مستقل نبوده و به جز دوره‌ای که بخشی از لهستان محسوب می‌شد، از سوی مسکو اداره شده است. وقایع سال‌های ۱۹۹۰ به بعد و فروپاشی شوروی منجر به استقلال این کشور شد که یک اتفاق جدید و استثنایی است.
از نظر اوضاع داخلی، شکاف بزرگی میان شرق و غرب این کشور از نظر فرهنگی و قومی وجود دارد. در غرب بیشتر به زبان اوکراینی حرف می‌زنند اما در شرق زبان اکثریت مردم روسی بوده و مذهب آنها مسیحیت ارتودوکس است. در شبه جزیره کریمه نیز که تا ۱۹۵۴ بخشی از روسیه بود اکثریت روس تبار هستند.
در این سال نیکیتا سرگی‌یویچ خروشچُف، رهبر شوروی، شبه جزیره کریمه را به اوکراین واگذار کرد. در ۱۹۹۲ پارلمان کریمه رای به استقلال از اوکراین داد که توسط دولت مرکزی پذیرفته نشد. در همان سال پارلمان روسیه نیز تسلیم ۱۹۵۴ کریمه به اوکراین را لغو کرد. در ۱۹۹۴ مردم کریمه رئیس‌جمهوری را برگزیدند که شعار انتخاباتی اش «پیوستن به روسیه» بود. روسیه از زمان فروپاشی شوروی همواره منتظر بازگشت حداقل بخش شرقی اوکراین بوده است.
رابطه میان روسیه و اوکراین در شرق را به رابطه میان آلمان و فرانسه در غرب اروپا تشبیه می‌کنند. آلمان و فرانسه سال‌ها در جنگ و کشمکش بودند، اما با کنار گذاشتن اختلافات و عادی شدن روابط، این دو کشور هسته اصلی اتحادیه اروپا را تشکیل دادند. طبق این نظریه، همبستگی روسیه و اوکراین نیز می‌تواند چنین هسته‌ای برای تمدن اسلاوی-اورتدکس در شرق اروپا ایجاد کند.
طبیعی است که غرب علاقه‌ای به این موضوع نداشته و تلاش خواهد کرد تنش بین روسیه و اوکراین را تا حد ممکن افزایش بدهد. در این صورت محتمل‌ترین سناریو تجزیه اوکراین به دو بخش شرقی و غربی خواهد بود. بخش شرقی به روسیه پیوسته و بخش غربی لاجرم مدتی طول خواهد کشید تا مراحل نزدیکی بیشتر به غرب را طی کند.
منابع در دفتر روزنامه موجود است.