شهر تهران از جمله کلانشهرهای دنیاست که سرانه فضای سبز در مناطق 22 گانه آن بایکدیگر تفاوت دارد، اکنون در منطقه 22 سرانه فضای سبز 70 متر مربع به ازای هر نفر، اما در مناطقی مانند منطقه 17،11،10،8،6 و 12 که‌تراکم ساختمانی زیادی دارند، سرانه فضای سبز کمتر از 10 متر مربع است.
* * *
وضعیت سرانه فضای سبز در کلانشهرها یکی از موضوعات شایان توجه است. فارغ از کاهش کیفیت هوا و کمبود اکسیژن، شهروندان شهری که از سرانه فضای سبز مناسبی برخوردار نیستند، ممکن است به واسطه آلودگی هوا با بیماری‌های جسمی‌و حتی آسیب‌های روانی مواجه شوند، چرا که آلودگی هوا و کمبود سرانه فضای سبز با خود فرسودگی روانی به ارمغان خواهد آورد.
به گفته شهردار تهران، در پایتخت با اختلاف ده‌ها برابری فضای سبز در مناطق مختلف مواجه هستیم. به‌عنوان مثال سرانه فضای سبز به ازای هر نفر در منطقه 22 تهران 70 متر مربع و در منطقه 10 تهران فقط 2.6 متر مربع است.
برای تحلیل و بررسی وضعیت سرانه فضای سبز تهران به سراغ «علی محمد مختاری»، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران رفتیم. مختاری بیش از 30 سال در سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران مسئولیت داشته و در جریان همه اتفاقات ریز و درشت شهری در حوزه محیط زیست و فضای سبز پایتخت در سه دهه گذشته قرار دارد.
سرانه فضای سبز در تهران
16/45 متر مربع به ازای هر نفر
علی محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران در گفت‌و‌گو با کیهان در ابتدا با بیان اینکه تعیین وضعیت سرانه فضای سبز در تهران بستگی زیادی به خصوصیات بیوکلیماتیک (شاخص زیست اقلیمی‌) شهر دارد، اظهار داشت: سرانه فضای سبز استاندارد در یک شهر کویری با شهری مانند تهران یکسان نیست. اطلاع از فضای سرانه سبز می‌تواند به‌عنوان خط مشی فعالیت‌های آینده محیط زیست و مدیریت شهری به شمار رود. باید توجه داشت که یک شهر شمالی از نظر میزان سرانه فضای سبز با یک شهر کویری در مرکز ایران قابل مقایسه نیستند.
مختاری در رابطه با میزان سرانه فضای سبز در تهران گفت: در حال حاضر سرانه فضای سبز در تهران 16.45 متر مربع به ازای هر نفر است. بر اساس «طرح جامع شهر تهران»، سرانه 10 متر مربع به ازای هر نفر تعیین شده و بر اساس «قانون هوای پاک»، 15 متر به ازای هر شهروند سرانه فضای سبز تعیین شده است.
وی بیان داشت: بر اساس مطالعات و بررسی‌های وزارت راه، مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و قابل قبول فضای شهری در شهرهای ایران بین 7 تا 12 متر مربع به ازای هر نفر است که در مقایسه با شاخص تعیین شده از سوی محیط زیست سازمان ملل (20تا 25 متر مربع برای هر نفر) عدد کمتری است. باید دانست که اصولاً تعریف سطح استاندارد شاخص به ویژگی‌های اقلیمی‌و جفرافیایی هر شهر بستگی دارد که باید به‌صورت متفاوت تعریف شود.
اختلاف معنادار سرانه فضای سبز
در مناطق مختلف پایتخت
همان‌طور که در ابتدای این گزارش گفته شد، اختلاف بین سرانه فضای سبز در مناطق مختلف تهران به شکل معناداری زیاد است، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران در تشریح این وضعیت گفت: شهر تهران از جمله کلانشهرهای دنیاست که سرانه فضای سبز در مناطق 22 گانه آن با یکدیگر تفاوت دارد، اکنون در منطقه 22 سرانه فضای سبز
70 متر مربع به ازای هر نفر، اما در مناطقی مانند منطقه 17،11،10،8،6 و 12 که‌تراکم ساختمانی زیاد دارند، سرانه فضای سبز کمتر از 10 متر مربع است. همچنین در منطقه 10 پایتخت که بافت فشرده مسکونی دارد، سرانه فضای سبز زیر 5 متر مربع است، حال آنکه اهمیت توزیع عادلانه فضای سبز در این شرایط مشخص می‌شود.
مختاری با‌ اشاره به مناطق غنی تهران از نظر سرانه فضای سبز، افزود: بخش زیادی از مناطق 1،4،19،20 و 22 تهران در ارتقای سرانه فضای سبز نسبت به سایر مناطق شهر در سال‌های اخیر پیشگام بوده‌اند، با این حال، متأسفانه در چند منطقه شاهد تخریب باغات بودیم و ساخت‌وسازهای بی‌موردی انجام شده است که این موضوع برای هیچ‌کس قابل قبول نیست.
بیش از 16 منطقه تهران
از نظر سرانه فضای سبز در وضع قابل قبول
مختاری با بیان اینکه بیش از 16 منطقه در تهران از نظر سرانه فضای سبز در حالت قابل قبولی قرار دارند، ادامه داد: در واقع حدود 13 منطقه بالای 15 متر مربع سرانه فضای سبز دارند، با این وجود، اکنون در منطقه 6 نزدیک 13 متر مربع سرانه فضای سبز وجود دارد و یا ساکنان منطقه 16 حدود 10 متر سرانه فضای دارند، همچنین سرانه فضای سبز در منطقه 14 و 17 نزدیک 10 متر مربع به ازای هر نفر است. باید توجه داشت که سرانه‌های فضای سبز مذکور جزو مناطق درون شهری محسوب می‌شوند.
سرانه فضای سبز در مناطق برون شهری و کمربند سبز پیرامون شهر تهران، 25.1 متر مربع است که طبعاً در سرانه فضای سبز درون شهری تهران محسوب نمی‌شوند، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران در این رابطه گفت: اکنون 44 هزار هکتار جنگلکاری در کمربند سبز تهران ایجاد شده است. قابل توجه است که کمربند سبز جنوب شهر تهران به مساحت 5 هزار هکتار بوده که در سال 59 و در دولت شهید رجائی مصوب شده است. با این حال در اوایل انقلاب به دلیل جنگ تحمیلی کار چندانی در کمربند سبز تهران انجام نشد و حدود 900 هکتار جنگلکاری ایجاد شد. خوشبختانه با انجام این طرح، کمربند سبز تهران در سال 71 به کمیسیون زیربنایی هیئت دولت برده شد و مساحت 50 هزار هکتار پیشنهاد شد، سپس این طرح تصویب و سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران در شهرداری تهران به‌عنوان مجری آن انتخاب شد، ضمناً وزارتخانه‌های نیرو در بحث تامین آب و وزارت جهاد کشاورزی جهت تامین نهال و اراضی ملی باید به شهرداری کمک می‌کردند. با این حال شهرداری تهران راساً این مسئولیت را برعهده گرفت و امروز حدود
44 هزار هکتار از جنگلکاری در قالب طرح کمربند سبز پیرامون تهران از طرح 50 هزار هکتاری بهره‌برداری شد. امید است 6 هکتار دیگر نیز به زودی به بهره‌برداری برسد. اگر این طرح 50 هزار هکتاری 50 یا 70 سال قبل اجرا می‌شد، اکنون شاهد گسترش بی‌رویه شهر تهران نبودیم.
ایجاد بیش از 2200 پارک شهری در تهران پس از انقلاب
یکی از مصادیق افزایش سرانه فضای سبز در شهرها، وجود پارک‌ها و بوستان‌ها در سطح شهر است، علی محمد مختاری که طی 30 سال گذشته به‌عنوان مسئول بوستان‌ها و فضای سبز تهران فعالیت می‌کند درباره روند رشد و توسعه پارک و بوستان‌های پایتخت از ابتدای انقلاب تاکنون اظهار داشت: قبل از انقلاب در تهران 75 پارک برای 3.5 میلیون نفر جمعیت وجود داشت و سرانه فضای سبز برای هر نفر یک متر بود. اکنون اما بین 100 تا 200 هکتار پارک شهری داریم که از جمله آنها می‌توان به پارک بزرگ آزادگان در جنوب شرق یا بوستان ولایت در جنوب غرب تهران‌ اشاره کرد. همچنین هم اکنون در تهران دو هزار و 317 پارک شامل پارک‌های محله ای، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای وجود دارد. علاوه بر این مساحت کل جنگل‌های کمربند سبز تهران که قبل از انقلاب خارج از محدوده در اختیار بود و شامل چیتگر، لویزان و سرخه حصار می‌شد،
دو هزار و930 هکتار بود که اکنون تبدیل به حدود 44 هزار
هکتار شده‌اند. گفتنی است، در سال 65 در زمان جنگ تحمیلی تعداد پارک‌ها به ۱۲۳رسید و اما هم اکنون دو هزار و 317 پارک در سطح شهر ایجاد شده است.
هر سال یک متر به سرانه فضای سبز شهر تهران افزوده می‌شود
با توجه به برنامه سوم توسعه شهر تهران تا سال 1402 سرانه فضای سبز تهران باید به بیش از 18 متر مربع به ازای هر نفر گسترش پیدا کند، این نکته‌ای است که مختاری نیز روی آن دست گذاشت و در رابطه با برنامه‌ریزی‌ها برای تحقق این هدف گفت: طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار است تا سال 1402 به بیش از 18.5 متر مربع سرانه فضای سبز در تهران دست پیدا کنیم. اکنون برنامه‌ریزی‌ها به‌گونه‌ای است که تمرکز روی بافت فشرده مسکونی گذاشته شده است و این موضوع به دلیل هزینه گزافی که روی دست می‌گذارد، بافت فرسوده را با طرح‌های تشویقی تملک و تجمیع کرده تا سرانه‌های خدماتی از جمله سرانه فضای سبز تکمیل شود. از اقدامات دیگری که می‌توان انجام داد، حفظ لکه‌های مشجری است که در باغات باقی مانده‌اند، سازمان برای اینکه این لکه‌ها دستخوش تغییر نشوند، تملک می‌کند و از طریق جریمه تخریب فضای سبز و ساختمان سازی‌های انجام شده، هزینه‌های دریافتی به‌حساب مخصوصی واریز می‌شود که بر اساس مصوبه شورای شهر، موجودی این حساب باید فقط برای‌ترمیم، بازسازی و توسعه فضای سبز مخصوصاًًً در مناطق
کم برخوردار هزینه شود، بدین منظور همچنین سعی شده است که در چهار سال آینده بتوان هر سال در مناطقی از شهر که سرانه فضای سبز کمتری دارند، یک متر به سرانه فضای سبز افزوده شود.
وی در مورد اقدامات انجام شده در رابطه با افزایش سرانه فضای سبز پایتخت، افزود: اکنون
22 باغ خریداری، تملک و تبدیل به پارک شده است. علاوه بر این، 21 باغ دیگر نیز در مناطق کم برخوردار در دست بررسی هستند تا با مالکین آنها مذاکره و نهایتاً آن مناطق نیز تبدیل به فضای سبز شوند. مثلاً در منطقه 17، باغ سبزی را که حدود 17 هزار متر بود تملک کردیم و در 6 ماه آینده برنامه‌ریزی شده است که این اقدامات به سرانجام برسند. ضمناً باید توجه داشت که برای بهبود سرانه فضای سبز، دو راهکار وجود دارد که یکی از آنها توسعه فضای سبز و توزیع عادلانه بین مناطق شهر تهران و دوم حفظ و نگهداری فضای سبز موجود است که جزو سرمایه‌های طبیعی شهر می‌باشد.
تبعات کمبود سرانه فضای سبز برای شهروندان
مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران در ادامه، اثرات زیستی و روانی کمبود سرانه فضای سبز را برشمرد و گفت: باید توجه داشت که کمبود سرانه فضای سبز در تهران حداقل پنج پیامد مهم برای کاهش ارتقای زندگی شهروندان به دنبال خواهد داشت. از جمله آنها می‌توان به‌تراکم ساختمانی بسیار زیاد، افزایش بیماری‌ها، کسالت و روزمرگی شهروندان، کاهش سرزندگی مردم و از همه مهم‌تر کمبود اکسیژن و هوای سالم‌ اشاره کرد. در هر صورت رشد سرانه فضای سبز در تهران باید به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های شهرداری تهران باشد، اگرچه اقداماتی در این زمینه در حال انجام است.
حفظ و گسترش فضای سبز
در کنار مدیریت منابع آب
یکی از ابعاد اصلی توجه به فضای سبز موجود در شهر، توجه به مسئله آب و مدیریت مصرف آن در سطح شهر است. مختاری در تشریح این موضوع، بیان داشت: اینجانب از سال 65 دو طرح را در دستور کار خود قرار دادم، یکی از آنها طرح کمربند سبز پیرامون شهر تهران و دیگری طرح جامع آب خام فضای سبز شهر تهران. آب خام شامل آب قنوات، چاه‌ها، روان‌آب‌ها و پسآب‌های تصفیه شده است. در این بین باید توجه داشت اینکه از پسآب‌ها استفاده شود، اقدامی بسیار خوب است اما سازمان آب نمی‌تواند در همه محلات، این پسآب‌ها را در اختیار شهرداری بگذارد.
وی ادامه داد: در سال 66 سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران راساً 427 چاه در زمین‌های خود با مجوز سازمان آب حفاری، تجهیز و بهره‌برداری کرد و آب شرب را از رده خارج نمود تا یک لیتر از آن هدر نرود و همان‌طور که گفته شد سازمان بوستان‌ها از آب خام موجود در قنوات، چاه‌ها و پسآب تصفیه استفاده می‌کند. اکنون حدود 19 میلیون متر مکعب از 110 قنات،
135 میلیون متر مکعب از چاه‌ها و حدود 10 میلیون متر مکعب از روان‌آب‌ها استفاده می‌شود. همچنین حدود 673 منبع ذخیره برای مواقع بحرانی حفظ شده است که اگر زمانی اعلام شد باید چاه‌ها بسته شوند، سرمایه طبیعی شهر از بین نرود، نباید گذاشت که درختی در شهر از بین برود.
مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران درمورد عملکرد ذخیره آب باران با ابتکار سازمان بوستان‌ها گفت: سازمان بوستان‌ها منابع ذخیره درست کرده و روی آن فضای سبز ایجاد کرده است که آب باران در آن ذخیره می‌شود، در واقع آب باران با فیلتراسیون موجود هدایت شده و به منابع آب اضافه می‌شود. اکنون با وزارت نیرو توافقنامه‌ای ایجاد شده است که تا سال 1410 حدود 210 میلیون متر مکعب ایجاد شود تا کل چاه‌ها را از رده خارج کنیم. نباید آب از چاه‌ها برداشت شود زیرا فرونشست‌هایی که در تهران ایجاد شده است به دلیل برداشت آن‌هاست و به جای آنها می‌توان از پسآب‌ها استفاده شود. امید است به جای 14 میلیون متر مکعب حداقل 20 میلیون متر مکعب از این پسآب‌ها را مورد استفاده قرار دهیم.
کاشت چمن ممنوع است
یکی دیگر از اقداماتی که تا حد زیادی می‌تواند در مصرف آب و نتیجتاً حفظ سرانه فضای سبز کمک کند، کاشت انواع گیاهان و درختان بومی ‌و از نظر آبی کم‌مصرف است. مختاری در این رابطه اظهار داشت: اکنون کاشت چمن را ممنوع کرده‌ایم و هر کس در منطقه‌ای چمن بکارد، توبیخ و با شهردار منطقه مذکور برخورد خواهد شد. به جای چمن می‌توان از گیاهان پوششی و درختان بومی‌استفاده کرد. باید درختان بومی‌را جایگزین کرد.
برای حفظ فضای سبز تهران
باید نگاه 50 ساله داشت
وی با بیان اینکه در برنامه‌ریزی‌ها برای حفظ فضای سبز شهر باید 50 سال آینده را در نظر داشت، به اقدامات و برنامه‌های موجود برای حفظ و ارتقای فضای سبز‌ اشاره کرد و گفت: یک‌سری باغات در جنوب تهران تملک شده است و اقدامات مختلفی از جمله تامین اعتبارات و تملک زمین‌ها انجام شده، همچنین هزار و 250 هکتار بنا به دستور دکتر زاکانی شهردار تهران در طرح کمربند سبز قرار است که به بهره‌برداری برسد. باید توجه داشت که در برخی موارد، عدم مدیریت واحد شهری باعث شده است تا نتوان به خوبی کاری را از پیش برد، به عبارتی اینجانب نمی‌توانم برای همه مناطق 22 گانه شهری تصمیم‌گیری کنم، اما راه‌هایی در زمینه درختکاری، جنگلکاری و توسعه فضای سبز می‌توانم ارائه کنم.
مختاری گفت: مردم بهترین ناظر عملکرد مدیران شهری هستند، باید در نظر داشت که تهران 22 منطقه با 22 سلیقه دارد، بنابراین سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران باید کار کارشناسی انجام دهد تا راهکارهای توسعه فضای سبز اعمال شوند. تا کنون اقداماتی چون بازبینی طرح‌های تفصیلی، تجمیع بافت‌های فرسوده در مناطق نیازمند نوسازی، فراهم کردن زمینه‌هایی برای مشارکت بخش خصوصی و کمک گرفتن از خود مردم از طرح‌هایی هستند که در زمینه گسترش فضای سبز تهران انجام شده و در دست اجرا خواهد بود.