دکتر مهدی گلشنی*
مقدمه
فعالیت علمی در جوامع اسلامی و ایران اسلامی به دلایل متعددی از علوم طبیعی فاصله گرفت و این علوم سیر تحول خویش را در جوامع غربی طی نمود. اگر چه علوم طبیعی در غرب در ابتدا با دین تعارضی نداشت و کار علمی یک عبادت تلقی می‌شد، لیکن به‌مرور زمان به دلایل اجتماعی-فرهنگی و به علت ظهور مکاتب فلسفی مادی و پوزیتیویستی از ادیان توحیدی فاصله گرفت. دستاوردهای فناورانه علم نیز موجب تسریع این روند گردید. مدعای بسیاری از دانشمندان، در قرن نوزدهم و نیمۀ اول قرن بیستم، غیر فلسفی بودن نظریه‌های علوم تجربی بود. اما در نیمۀ دوم قرن بیستم نشان داده شد که نه تنها علوم طبیعی از پیش فرض‌های متافیزیکی خالی نیست بلکه متافیزیک حاکم بر آنها فلسفه‌هائی هستند فارغ از دین،که نمی‌توانند پاسخ گوی سؤالات و دغدغه‌های اساسی بشر باشند. به علاوه، نشان داده شد که ما در هر زمان دچار یک عدم تعین تجربی هستیم، یعنی برای تبیین تعدادی نتایج تجربی بیش از یک نظریه وجود دارد و اینها در مفروضات فوق علمی تفاوت دارند.
در دهه‌های اخیر بسیاری از بزرگان علوم طبیعی و فلاسفۀ خداباور غرب پاسخ‌هایی ارزنده و به زبان علمی به شبهات مطرح شده در برابر دین داده‌اند و کتاب‌های متعددی دراین زمینه در غرب به چاپ رسیده است. لیکن متأسفانه با توجه به حضور عوامل بیگانۀ نفوذی در جوامع اسلامی کمتر به ترجمۀ این گونه آثار پرداخته شده است. رصد رسانه‌های بیگانه و فضای مجازی و رواج کتب انحرافی، نشان دهندۀ هجمه‌های سنگین هدفمند فرهنگی به اصول اعتقادی و فرهنگ دینی مردم در همۀ جوامع اسلامی است، و علی‌الخصوص در مورد جامعۀ اسلامی ما این هجمه‌ها شدید و مؤثربوده است.
در سطوح تخصصی کشور نیز شاهد تضعیف هویت ملّی و هویت اسلامی افراد هستیم. مباحث علوم تجربی با تمام پیش فرض‌های متافیزیکی حاکم بر آنها، بدون بیان حدود و ثغور اعتبار آن‌ها، در مدارس و در دانشگاه‌ها آموزش داده می‌شود و همراه آنها یک احساس حقارت نسبت به غرب نیز انتقال داده می‌شود. حاکمیت این بینش سکولار در سطح دانشگاه‌ها و مدارس دلیل اصلی تضعیف هویت ملی و اسلامی در بسیاری از متخصصین جامعۀ ماست. متأسفانه فاصله گرفتن جهان اسلام از علوم طبیعی و تولید و تکامل آنها در غرب باعث شد که ورود علوم جدید به دنیای اسلام همراه با انتقال یک فرهنگ سکولار باشد و موجب ایجاد حس خودباختگی و عدم اعتماد به نفس در مسلمین گردد.
در این شرایط، برای تغییر وضعیت فعلی و تقویت هویت ملّی - دینی نیازمند یک روشن‌گری در سطح کلان جامعه هستیم.ما به عنوان یک اقدام اولیه طرح تاسیس یک انجمن مردم نهاد «علم و دین» را پیشنهاد داده‌ایم. هدف این انجمن تبلیغ، ترویج و هدایت نیروی‌های جوان و متعهد و تولید محتوای مناسب در مقابل نفوذ و هجمۀ فرهنگی غرب، در دو سطح نخبگان و عامۀ مردم، می‌باشیم. ارتباط ما با بسیاری از جوانان متعهد و ارگان‌های فرهنگی و اساتید و معلمان در دانشگاه‌ها و مدارس حاکی از احساس نیاز شدید جامعه به چنین مجموعه‌ای است. برگزاری سمینارها و کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی در دانشگاه‌ها، مدارس، مساجد و مراکز فرهنگی از جمله ابزارهای اثرگذار این انجمن خواهند بود.
بررسی ظرفیت‌های داخلی
به طور خلاصه دلایل نیاز به احداث چنین انجمنی به قرار زیر است:
اولاً رصد وضعیت فرهنگی و اعتقادی در دانشگاه‌های کشور و مدارس، نشان دهندۀ وجود شبهات اعتقادی شدید و سست شدن برخی از مبانی فرهنگ اسلامی و رواج فرهنگهای ضد اسلامی است.
ثانیاً وجود دغدغه‌های دینی در جمعی از جوانان متعهد و دلسوز ،که نیازمند هدایت و تبیین شبهات هستند، ظرفیت بسیار مثبتی است، و تولید محتوای مناسب برای استفادۀ آنان حائز اهمیت است.
ثالثاً وجود اساتید و متخصصینی در این حوزه‌ها، که در حال حاضر به طور مجزا مشغول به فعالیت هستند، یک ظرفیت بالقوه است. چنین نهادی می‌تواند با بهره‌گیری از این افراد متخصص و شایسته به تولید محتویات مناسب بپردازد.
هرچند که برخی از صاحب نظران و برخی از مجموعه‌های دولتی و یا مردم نهاد گاهی به طور تخصصی وارد این مباحث شده‌اند ولی آنها به دلیل عدم احاطه به مسائل علوم طبیعی نتوانسته‌اند خلاء موجود را پر کنند.
این طرح از منظر نیروی انسانی دارای سطوح زیر است:
* سطح محوری تولید محتوا و رصد (شامل هیئت علمی متخصص، و طلاب و دانشجویان)
* سطح مخاطبین خاص و بازوهای فرهنگی و اجرایی در سراسر کشور (شامل اساتید، دبیران، دانشجویان، طلاب و دانش‌آموزان)
* سطح مخاطب عام (دانشگاهیان، مدارس و عموم مردم)
البته می‌توان جهت ایجاد دغدغه و جهت‌دهی و ارائه محتوای مناسب، از ارگان‌هایی همچون صدا و سیما، کانون فرهنگی فکری کودکان و نوجوانان، و برخی از مؤسسات انتشاراتی مدد جست.
از جمله نهادهایی که فعلاً به نحوی در حوزۀ علم و دین در حال فعالیت هستند عبارت‌اند از:
* مؤسسۀ علم دینی اسراء (زیر نظر حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی مد ظله العالی)
* مرکزتخصصی کلام اسلامی(زیر نظر حضرت آیت‌الله العظمی سبحانی مد ظله العالی)
* فرهنگستان علوم اسلامی قم
از جمله مجلات منتشر شده در این حوزه می‌توان به موارد زیر‌اشاره داشت:
* دو فصلنامه تخصصی علم و دین (http://jrrs.modares.ac.ir/)
پژوهش‌های علم و دین – پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (http://elmodin.ihcs.ac.ir/)
* کانون علم و دین (http://www.elmodin.com/)
هرچند که توانمندی‌های مناسبی در این مؤسسات وجود دارد، ولی اغلب کارها متوجه مسائل خاصی از علوم انسانی بوده است.اما چون این مؤسسات فاقد افراد متخصص در علوم تجربی، که محور اصلی شبهات وارده می‌باشند، بوده‌اند، آنها از کارایی لازم برخوردار نبوده‌اند. احداث چنین انجمنی می‌تواند کارگشا باشد.
بررسی نمونه‌های خارجی
در دهه‌های اخیر لزوم نزدیکی علم و دین و بحث‌های مربوط به علم و دین در جوامع غربی مطرح شده است، و در این راستا برخی از فلاسفه و متألهان با گذراندن دوره‌های درسی علوم طبیعی همچون فیزیک، زیست شناسی و ریاضیات سعی کرده‌اند به این مباحث وارد شده و با زبان علم به شبهات مطرح شده در مقابل دین پاسخ دهند. همچنین، علاوه‌بر دانشکده‌ها و پژوهشکده‌های بسیاری که در مراکز علمی تراز اول جهان در این راستا تشکیل شده است، مؤسسات مردم نهاد بسیاری نیز در این زمینه به راه افتاده است. از جمله می‌توان به مؤسسۀ علم و دین «تمپلتون» ‌اشاره داشت، که هر سال به اهداء جایزۀ سنگین علم و دین تمپلتون مبادرت می‌ورزد.
در اینجا به عنوان نمونه به چند مورد مهم‌اشاره می‌کنیم:
بنیاد تمپلتون (Templeton Foundation)
این مرکز در سال 1997 باهدف ترویجی و پژوهشی در حوزه‌های علم و پاسخگوئی به سؤالات اساسی شروع به فعالیت نمود (آدرس:https://www.templetonpress.org )
* انجمن بین‌المللی علم و دین (ISSR):
ـ این انجمن در سال2003 در انگلیس در حوزۀ مباحث بین رشته‌ای علم و دین آغاز به‌کار کرد، و هم‌اکنون با 200 عضو از میان دانشمندان علوم در سراسر جهان در این حوزه مشغول به فعالیت است.
آدرس: (https://www.issr.org.uk )
* مرکز علوم اسلامی(Center for Islamic Sciences (CIS))
این مرکز از سال 2000 با عنوان اولیه «مرکز اسلام و علم» در کانادا، باهدف ایجاد نگاه اسلامی در تحقیقات علمی و نسبت میان اسلام و علم شروع به فعالیت کرده است. (آدرس: http://cis-ca.org)
* مؤسسه دین در عصر علم (Institute of Religion in an Age of Science)
این مؤسسه در سال 1954 باهدف گفت وگو و تحقیق در حوزۀ بین رشته‌ای دین، علم، معنویت و فلسفه تاسیس شد تا در راستای بهبود وضعیت جهانی، اجتماعی و شخصی افراد قدم بردارد. گسترۀ اعضای آن شامل دانشمندان علوم طبیعی، علمای دین، فلاسفه و متکلمین می‌باشند.(آدرس: http://www.iras.org )
* مرکز معنویت، الهیات و سلامت (Center for spirituality, theology and health)
در 1998 با حمایت بنیاد جان تمپلتون «مرکز معنویت، الهیات و سلامت» در دانشگاه علوم پزشکی دوک واقع در ایالت کارولینای شمالی آمریکا تأسیس شد. در این مرکز پژوهش در مورد رابطۀ بین دین، معنویت و سلامت، تفسیر پژوهشهای کلینیکی و اجتماعی، و اینکه چگونه مطالعاتی الهیاتی می‌توانند روی پژوهشهای آینده اثر بگذارند، انجام می‌شود. (آدرس: https://spiritualityandhealth.duke.edu/ )
ایجاد «انجمن علم و دین» می‌تواند حتی در سطح بین‌المللی اثرات مثبت بسیاری داشته باشد و در تعمیق تفکر توحیدی در افراد جوان در جوامع اسلامی مؤثر باشد و می‌تواند مقدمات تولید علم و به تبع آن استقلال فرهنگی و اقتصادی جوامع اسلامی را فراهم کند.
جمع‌بندی
در این پیشنهاد به طور خلاصه به بررسی لزوم ایجاد انجمن مردم نهاد «علم و دین» پرداختیم. رصدهای ما در سطح مدارس و دانشگاه‌ها ،از طریق دانشجویان و اساتید ،حاکی از وجود شبهات متعدد اعتقادی و تضعیف هویت ملّی و هویت اسلامی است. همچنین وجود شبکه عظیمی از جوانان و اساتید دلسوز در سطح کشور و در سطح جوامع اسلامی نیاز به تولید محتوا و جهت‌دهی افراد، در راستای بهبود وضعیت موجود، را روشن‌تر می‌کند. با توجه به اینکه غالب هجمه‌ها و شبهات از سوی علوم تجربی است وغالب تعارضات مطرح شده میان علم و دین از این حوزه بوده است، نیاز به تأسیس «انجمن علم و دین»، با حضور تخصص‌های لازم در این مباحث، بسیار ضروری است.
مشکل اساسی در راه تاسیس این انجمن حیاتی
تامین محل اسکان این انجمن و هزینه‌های مالی نیازمند همت بلند و حمایت جدی خیرین و مؤسسات خیریه و مقامات و شخصیت‌های دولتی و غیر‌دولتی در حوزه و دانشگاه است.
تحقق این امر به لطف خدا با توجه و دغدغه‌مندی بیشتر و لازم چهره‌ها و مقامات دلسوز و اثرگذار و با دغدغه و غیرت دینی در سطوح دولتی و غیر‌دولتی حوزه و دانشگاه میسر خواهد شد و وضعیت نامطلوب فرهنگ آشوبناک غیراسلامی حاکم بر برخی محیط‌ها و مدارس و دانشگاه‌ها و جامعۀ ما مغلوب فرهنگ و آموزه‌های اسلامی خواهد شد.
توجه مقامات عالی رتبه علمی و فرهنگی و سیاسی دولت و حوزه به این مسالۀ حیاتی یک ضرورت انکار ناپذیر کشور انقلابی ما است.
___________________________________
*چهره ماندگار علم فیزیک کشور و از نظریه‌پردازان برجسته فلسفه علم