ترکیه در شمال ســوریه به دنبال چیست؟
محمدرضا مرادی
با شروع بحران سوریه در سال 2011 ترکیه از جمله کشورهایی بود که سعی کرد با استفاده از درگیر شدن سوریه در جنگ با تروریست‌ها بخش‌هایی از شمال سوریه را تصرف کند.
رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه که رویای احیای امپراتوری عثمانی را در سر داشت از این بحران استفاده کرد و کمک‌ها و حمایت‌های زیادی از تروریست‌ها در سوریه به عمل آورد. هدف نهایی ترکیه نیز تصرف بخش‌های شمالی سوریه بود. اما اوضاع طبق پیش‌بینی‌های اردوغان پیش نرفت و سوریه توانست با کمک متحدان خود تروریست‌ها را شکست داده و بر 90 درصد خاک کشور مسلط شود. در این مطلب نگاهی به اهداف و اقدامات ترکیه با هدف‌اشغال بخش‌های شمالی سوریه خواهیم داشت.
***
1. عملیات‌های ترکیه در سوریه
ترکیه در راستای اشغال بخش‌های شمالی سوریه 3 عملیات انجام داد:
- عملیات «درع الفرات» (سپر فرات)
تركیه از سوم شهریور 95 (24 آگوست 2016) عملیاتی را تحت عنوان سپر فرات در شمال سوریه شروع كرد و اعلام كرد كه در نظر دارد منطقهای امن به وسعت پنج هزار كیلومتر مربع در شمال سوریه به عرض نزدیك به 100 كیلومتر و عمق 50 كیلومتر ایجاد كند. این عملیات 217 روز به طول انجامید. تركیه در جریان این عملیات 69 نفر از نظامیان خود را از دست داد و ده‌ها نفر نیز زخمی شدند.
- عملیات «غصن الزیتون» (شاخه زیتون)
عملیات شاخه زیتون را ترکیه از روز 20 ژانویه 2018م (30 دی ماه 1396) آغاز کرد. کردستان سوریه با مساحت 7000 کیلومتر مربع از دیرک در شرق تا عفرین در غرب را دربرگرفته و در شمال شرقی، شمال و شمال غربی سوریه واقع شده و بخشی از استان‌های حسکه، رقه و حلب را شامل میشود که به سه واحد سیاسی مجزا به نام کانتون‌های جزیره، کوبانی و عفرین تقسیم شده است. تعداد زیادی از کردهای سوریه نیز در شهرهای بزرگ و عرب‌نشین سوریه، مانند حلب و دمشق نیز زندگی میکنند. کانتون عفرین شامل 366 روستا و 7 منطقه است که جمعیتی بیش از 500 هزار نفر و مساحتی حدود 3850 کیلومتر مربع معادل 2 درصد مساحت سوریه دارد. شهر عفرین از شهرهای استان حلب در 63 کیلومتری حلب قرار گرفته و حدود 50 هزار نفر جمعیت دارد. کردها حدود 90 درصد از جمعیت کانتون عفرین را تشکیل می‌‌‌‌دهند. ترکیه عملیات شاخه زیتون را از 20 ژانویه 2018م آغاز کرد و نام «شاخه زیتون» را برای این عملیات برگزید. ترکیه در ابتدا قرار بود این عملیات را از اوت 2017م آغاز کند و نام آن را «سیف الفرات» یعنی شمشیر فرات گذاشته بودند. ترکیه پیش‌تر عملیات «درع الفرات» یا سپر فرات را در شمال و شمال شرق استان حلب انجام داده بود و می‌خواست نام عملیات جدید را هم «سیف الفرات» بگذارد، اما با شروع عملیات، آن را به عنوان «غصن الزیتون» یا شاخه زیتون تغییر دادند. انتخاب این نام در راستای اهداف ترکیه از این عملیات قرار دارد، زیرا زیتون سمبل «صلح» است. ترکیه هدف خود را پیام‌‌‌‌آور صلح می‌دانست، چرا که معتقد بود که درصدد ریشه‌کن کردن تروریسم در سوریه است. در واقع، ترکیه با هدف مبارزه با گروههای معارض کردی که از دید آنکارا امنیت آن را تهدید میکنند، عملیات در مناطق شمالی سوریه را آغاز کرد و منظور آن از تروریسم نیز «تروریسم کردی» است. عملیات شاخه زیتون 3 دسته بازیگر داشت که عبارتند از: ترکیه، گروههای تروریستی، کردها.
یکی از مهمترین اهداف ترکیه از عملیات شاخه زیتون جلوگیری از تشکیل طرح ارتش 30 هزار نفری بود که توسط آمریکا بیان شد. اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، در سخنرانی خود در برابر نمایندگان حزب عدالت و توسعه اعلام کرد «آمریکا اقرار کرده در امتداد مرزهای ترکیه با سوریه یک ارتش تروریستی تشکیل داده و وظیفه ما انهدام آن قبل از تولد است.» یکی از مهمترین اهداف ترکیه از این عملیات این بود که ترکیب جمعیتی در عفرین را تغییر دهد. به طور کلی، کانتون عفرین بیش از 500 هزار نفر جمعیت دارد، اما ثبات در این کانتون و جنگ در دیگر مناطق سوریه سبب فرار جمعیت سایر مناطق این کشور به سمت عفرین و افزایش جمعیت آن شد که در برخی برآوردها حتی تا یک میلیون نفر نیز اعلام شد. علاوه‌براین، ترکیه درصدد بود با ایجاد منطقه امن زمینه بازگشت بخش زیادی از آوارگان سوری که در ترکیه هستند را فراهم کند. اگر این آواره‌های جنگی توسط ترک‌ها در عفرین اسکان داده می‌شدند، این منطقه به منطقهای عربی تبدیل می‌شد که به این تحول، تعریب یا عربی‌‌‌‌سازی گفته میشود. اگر این اتفاق رخ دهد، تحولی راهبردی است و برای سال‌های طولانی وضعیت منطقه را تغییر می‌دهد.
- عملیات «نبع السلام» (چشمه صلح)
عملیات «چشمه صلح» چهارشنبه ۱۷ مهر 98
آغاز شد. یکی از اهداف ترکیه از این عملیات نظامی، ایجاد منطقه امن در شمال سوریه، حد فاصل
شهرهای رأس‌العین و تل ابیض به طول
۱۲۰ کیلومتر و عمق ۳۰ کیلومتری از مرزهای ترکیه بود.
2. اهداف ترکیه در شمال سوریه
آنکارا از همان آغاز حمله نظامی به خاک سوریه اعلام کرد که به دنبال سرکوب نیروهای پ.ک.ک و ایجاد یک منطقۀ حایل به عمق ۳۰ کیلومتر و طول ۴۰۰ کیلومتر است. به اعتقاد ناظران شاید هدف اولیه و کوتاه مدت ترکیه از این حمله، دفع تهدیدها و خطرات پ.ک.ک بوده باشد اما هدف بلندمدت آن، تبدیل منطقه کردنشین سوریه به عرب‌نشین است. البته منطقهای که به دولت بشار اسد وابسته نباشد و تحت کنترل آنکارا و مخالفان اسد باشد. برخی از تحلیلگران نیز از همان ابتدا اعلام کردند که اردوغان به دنبال احیای بخشی از «رویای نوعثمانی» خود است.
پایگاه خبری «الرأی» کویت با انتشار یادداشتی به قلم «ایلیا ج. مغنایر» درخصوص جدیدترین تحرکات ترکیه در شمال سوریه، نوشته: «پروژه ترکیه برای کنترل حیات اقتصادی، اجتماعی و امنیتی در مناطق شمال سوریه تکمیل شده است و به نظر می‌رسد که آنکارا قصد ترک این منطقه را ندارد و علاوه‌بر استفاده از واحد پول ترکیه در این مناطق و آموزش زبان در مدارس آن، اقدام به احداث کارخانه‌ها، دانشگاه‌ها، مدارس، شرکت‌های مخابراتی، دفاتر پست، بانک‌ها و ارتباطات برق کرده است.»
بر این اساس، عده‌ای معتقدند که این سیاست ترکیه مبتنی بر تجزیه سوریه است، زیرا پیوند اقتصادی ایجاد شده حاکی از آن است که آنکارا شمال سوریه را بخشی جدایی‌ناپذیر از کشور ترکیه می‌داند. در دیدار «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه و «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه، مشخص بود که بر سر حضور ترکیه در سوریه اختلاف نظر شدیدی وجود دارد. در ادامه این یادداشت آمده است: «از عفرین تا رأس‌العین، آنکارا زیرساخت‌هایی ایجاد کرده است که نشان می‌دهد قصد دارد برای مدت طولانی در سوریه باقی بماند. اهداف ترکیه در سوریه، در سال ۲۰۱۶ از طریق عملیات سپر فرات نمایان شد و‌تانک‌های آن برای اولین بار وارد خاک این کشور شدند. پس از آن عملیات شاخه زیتون را در سال ۲۰۱۸ با هدف پایان دادن به حضور کردها در مناطق مرزی انجام داد. سپس عملیات «درع الربیع» (سپر بهار) و سپر صلح را با هدف توقف پیشروی ارتش سوریه به سوی جاده ام5 رابط بین حلب و مناطق حماة و حمص را انجام داد.»
اردوغان بارها گفته که به دنبال حمایت از حق مردم سوریه برای انتخاب رژیم خود و حمایت از خواسته‌های آنها است. با این حال، اکثر جناح‌های تحت کنترل او ترکیبی از گروههای افراطی و جنگجویان خارجی به همراه «القاعده» و داعش هستند، ضمن این‌که هیچ منشور بین‌المللی وجود ندارد که به آنکارا حق مداخله در سوریه و‌اشغال بخش‌هایی از آن را داده باشد. بر این اساس، با وجود همه این امور، آنکارا روند «ترکیزه کردن» منطقه تحت اشغال خود در شمال سوریه را آغاز کرده و شوراهای محلی را به استان‌های جنوبی خود برای تحکیم همکاری و انسجام و تثبیت رهبری ترکیه به عنوان مرجع عالی بالاتر از مقامات محلی در مناطق شمالی پیوند داد. مهمترین این مناطق عبارتند از: عفرین، جرابلس، اعزاز، جندیرس، راجو و شیخ حدید.
در این راستا، آنکارا کتاب‌های درسی را تغییر داد، زبان ترکی را آموزش داد، پرچم خود را به جای پرچم سوریه برافراشت، تابلوهای نصب شده در جاده‌ها، مؤسسات عمومی و خیابان‌ها را تغییر داد تا علاوه‌بر نام عربی، نام‌های ترکی نیز داشته باشند. به عنوان مثال پارک اعزاز را «الامة العثمانیه» (ملت عثمانی) نامید. در شهر جرابلس عکس اردوغان بر دیوار بیمارستان اصلی شهر آویخته شد. بر این اساس، بودجه حاصل از درآمدهای گذرگاه‌های مرزی بین مناطق سوری، تحت نظارت دولت ترکیه و نمایندگان آن صرف روند هزینه‌ها و بازسازی میشود.
عقب‌نشینی آمریکا از افغانستان، اشتهای ترکیه را باز کرده است و آنکارا معتقد است که می‌تواند شاهد خروج مشابه آمریکا از سوریه باشد و به همین دلیل می‌خواهد مرکز و پایگاهی را برای این منظور برای خود حفظ کند.
منطقه تحت کنترل ترکیه حدود ۹۰۰۰ کیلومتر مربع است و شامل حدود هزار شهرک است و بیش از ده هزار سرباز در این مساحت مستقر هستند. اردوغان به صراحت در 24 سپتامبر گذشته در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت: «آنکارا در نظر دارد ساختار تروریستی حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) و یگان‌های مدافع خلق (ی.پ.گ) را از بین ببرد و یک کریدور صلح ایجاد کند.» بر این اساس، هدف او، ایجاد ده‌ها منطقه و روستا است که بیش از یک و نیم میلیون آواره سوری بتوانند در آنها زندگی کنند تا این امر نقطه شروع دیگری برای آنکارا به منظور کنترل مناطق بیشتری از سوریه باشد.
پایگاه الرای تاکید کرده: «نه روسیه و نه ایران با این اهداف ترکیه موافق نیستند بلکه بر تمامیت ارضی سوریه و عقب‌نشینی ترکیه از آن اصرار دارند. با این حال اردوغان پایبندی خود به سرزمین‌های اشغالی سوریه را در نبرد برای آزادسازی جاده حمص، حماه و حلب موسوم به ام۵ و جاده بین حلب و لاذقیه معروف به ام4 ثابت کرد.»
بر این اساس ارتش ترکیه برای حفظ کنترل خود بر شهر سراقب و همچنین تهدید شهر حلب، نبرد شدیدی را انجام داد. با این حال، حمله شدید سوریه با حمایت متحدانش، ترک‌ها را به عقب‌نشینی با وجود توافق قدیمی که اردوغان در «نشست سوچی» با مسکو و تهران کرده بود، وادار کرد. به نظر می‌رسد که اردوغان هنوز امید خود را به الحاق بخشی از سوریه به خاک ترکیه را از دست نداده است. این در حالی است که به موازات این هدف، نیروهای وی در حال‌اشغال بخشی از عراق هستند در حالی که بغداد پس از پایان تهدید داعش به صراحت از آنکارا می‌خواهد که منطقه کردستان را ترک کند.
3. تحرکات جدید ترکیه
ترکیه که این روزها با مشکلات اقتصادی و سقوط ارزش پول ملی و از طرف دیگر با بحران اخراج ۱۰نفر از سفرای غربی مواجه است، اخیرا کاروانی متشکل از ۱۰۰ خودروی حامل‌تانک و توپ را به ادلب در شمال سوریه منتقل کرد که برخی معتقدند، آنکارا با این اقدام مشکلاتش را به خارج مرزهای ترکیه منتقل می‌کند. شمال سوریه در سال‌های اخیر به دلیل حاضر نبودن نیروهای این کشور و در مقابل تصرف این منطقه از سوی تروریست‌های تکفیری، کُردها، نظامیان ترکیه و نیروهای آمریکا دچار ناامنی و هرج و مرج شدیدی می‌باشد، به حدی که این منطقه بین نیروهای یاد شده تقسیم شده و مردم شمال سوریه در سال‌های اخیر به دلیل ناامنی مشکلات فراوانی را تجربه کرده‌اند. هرچند آنکارا با آغاز بحران سوریه و تبدیل آن به جنگ در اسفند ماه سال ۱۳۸۹ در حمایت و پشتیبانی از تروریست‌ها نقش بسیار پررنگی داشته، اما حضور نظامیان ترکیه در شمال سوریه و اشغال برخی مناطق آن از سال ۱۳۹۵ و در ادامه با ساخت ده‌ها پایگاه غیرقانونی در شمال سوریه شروع و تکمیل شد. ترکیه سعی دارد مانع از آزادسازی ادلب توسط ارتش سوریه شود و به همین دلیل با تهدید به حمله نظامی به دنبال نجات تروریست‌های مورد حمایت خود است.
در این راستا، نیروهای ترکیه اخیرا مواضع ارتش سوریه را در شهر «سراقب» در ادلب، با سلاح سنگین هدف قرار دادند و نیروهای ارتش سوریه هم مواضع نیروهای ترکیه در اطراف مرکز دیده‌بانی ترکیه در روستای «سان» در غرب شهر سراقب را گلوله‌باران کردند. نیروهای ارتش سوریه در زمستان و بهار 2020 طی عملیاتی گسترده، بیش از 35 منطقه مسکونی و 320 کیلومترمربع از اراضی ادلب را آزاد کردند.
نتیجه
ارتش ترکیه از سال ٢٠١۶ به این طرف در
۲ عملیات «سپر فرات» (۳ شهریور ۹۵ تا ۹ فروردین ۹۶) و عملیات «شاخه زیتون» (۳۰ دی‌ماه ۹۶ تا
۴ فروردین ۹۷)، چهار هزار کیلومتر از خاک سوریه از جمله «عفرین» و شهرهای «الباب»، «اعزاز» و «جرابلس» را تصرف کرده و در استان ادلب نیز در حمایت از گروه تروریستی «تحریر الشام» (النصره سابق) چند پایگاه ایجاد کرده است. همچنین، آنکارا در ۲۵ مهرماه ۹۸ نیز برای عقب راندن شبه‌نظامیان کرد سوریه موسوم به «نیروهای دمکراتیک سوریه» از مناطق مرزی «الرقه» و «الحسکه» سوریه که تحت حمایت اشغالگران آمریکایی می‌باشند، عملیات نظامی موسوم به «چشمه صلح» را در شمال سوریه آغاز کرد که این عملیات یک هفته‌ای، پس از توافق آتش‌بس میان آنکارا و واشنگتن متوقف شد و ترکیه به شبه‌نظامیان کُرد سوریه ۵ روز مهلت داد که تا عمق ۳۲ کیلومتری از مرز ترکیه عقب‌نشینی کنند.
در واقع ترکیه به شمال سوریه به عنوان پایگاهی جدید برای اعمال فشار بر دمشق نگاه می‌کند. تجربه ثابت کرده که ترک‌ها هر زمان در هر کشوری وارد شده‌اند با اهداف بلندمدت و ماندن دائمی بوده است. به همین جهت تحرکات اخیر ترکیه در شمال سوریه با هدف اشغال این مناطق در جهت حضور دائمی تفسیر میشود.