جلوه‌های حُسن خلق در میان همسران
مجتبی حیدری
در نخستین بخش از نوشتار حاضر به اهمیت و ارزش حسن خلق در خانواده و برخی از نمودهای احترام متقابل میان همسران اشاره شد. در بخش حاضر جلوه‌هایی از خوش اخلاقی در خانواده بیان شده است.
* * *
3. مدارا و گذشت
مدارا کردن به این معنی است که ما در زندگی جمعی، برخی رفتارهای نابجای دیگران را تحمل کنیم و از آنها چشم بپوشیم؛ برای مثال اگر رفتار همسر ایرادی دارد که باعث آزار ما می‌شود، آن را تحمل کنیم؛ اگر تلاش ما برای برطرف کردن آن عیب به جایی نرسید، آن را وسیله‌ای برای تشنج، درگیری و تضعیف پیوند خانوادگی قرار ندهیم؛ زیرا هر یک از ما نقاط ضعفی داریم که گاه اصلاح آنها آسان نیست، یا همت لازم را برای برطرف کردن آنها نداریم. بنابراین، باید بپذیریم که زندگی مشترک معمولاً بدون این‌گونه عوارض نیست و هیچ‌یک از ما نیز معصوم نیستیم و کسی که خود را بدون نقص می‌داند، از همه ناقص‌تر است.
البته هر کس باید تلاش کند از عیب‌های خود بکاهد و این، لازمه رشد معنوی انسان و دستیابی او به یک زندگی سالم و پاکیزه است که قرآن کریم از آن به «حیات طیبه» یاد کرده است.
در هر حال، این‌گونه مسائل نیز وجود دارد و راهی جز تحمل و چشم پوشی نیست؛ به همین دلیل، آموزه‌های اسلامی بر مدارا، گذشت و صبر بر بدرفتاری‌های همسر تأکید کرده‌اند.
پیامبر اکرم(ص) درباره صبر بر بداخلاقی زن و تحمل او می‌فرماید: «من صبر علی خلق امراهًْ سیئه الخلق و احتسب فی ذلک الاجر اعطاهًْ الله ثواب الشاکرین فی الاخره؛(39) کسی که برای نیل به پاداش الهی، بر اخلاق بد همسر خود صبر کند، خداوند ثواب شاکران را به او عطا خواهد کرد.»
علی(ع) در توصیه به فرزند خود، محمد بن حنفیه، درباره مدارا با همسر می‌فرماید:«... فان المراه ریحانه و لیست بقهرمانه، فدارها علی کل حال و احسن الصحبه لها لیصفو عیشک...؛(40) همانا زن، گلی خوش‌بو است، نه یک پهلوان و قهرمان، به همین دلیل در همه حال با او مدارا نما و با او نیکو مصاحبت کن تا زندگی‌ات با خوشی باشد.»
و امام باقر(ع) در توصیه زنان به صبر بر اذیت‌های شوهر می‌فرماید: «... و جهاد المراه ان تصبر علی ما‌تری من اذی زوجها و غیرته؛(41) جهاد زن آن است که بر آزارهای شوهر و غیرت‌ورزی بی‌مورد او صبر کند.»
4. کاستن از توقعات
از عوامل مهمی که در استحکام و استمرار روابط صمیمانه و محبت آمیز نقش بسزایی دارد، پرهیز از خواسته‌های بی‌موردی است که بدون در نظر گرفتن امکانات طرف مقابل، بر او تحمیل می‌شود و او را دچار مشکلات گوناگون می‌کند.
اگر انسان خواهان محبتی است که در آن هیچ‌گونه ملامت و سنگینی احساس نکند و نیز آرامش داشته باشد، باید از تحمیل هر نوع خواهشی که بیرون از حد توان طرف مقابل و زمینه‌ساز بدبینی و دلسردی است بپرهیزد.
با نگاهی گذرا می‌توان به خوبی دریافت که منشأ بسیاری از اختلاف‌ها و کشمکش‌های خانوادگی که گاهی به طلاق نیز می‌انجامد و سرگردانی، خستگی و افسردگی فرزندان را هم در پی دارد، انتظارات غیرمنصفانه و غیرواقع‌بینانه است؛ انتظاراتی که عرصه زندگی را چنان بر مرد یا زن تنگ می‌کند که نجات خویش را با وجود همه پیامدهای ناخوشایند، در ترک زندگی مشترک می‌یابند.
به خدمت گرفتن بانوان برای ابتدایی‌ترین کارهای شخصی روزمره که حتی ضعیف‌ترین انسان‌ها نیز به سادگی از عهده آن بر می‌آیند؛ تحمیل مهمانی‌ها و شب‌نشینی‌های طولانی و خسته‌کننده به آنان؛ بهانه‌گیری و درخواست‌های مختلف در زمینه تهیه لباس و مسکن و ماشین، بدون در نظر گرفتن توانایی مالی مردان که با هیچ معیار شرعی و اخلاقی سازگار نیست و... اینها مواردی است که مرد یا زن را نسبت به ادامه زندگی مشترک بی‌رغبت و دلسرد می‌کند که با خویشتنداری، مراقبت و تأمل در پیامدهای بد آن باید بشدت از آن پرهیز کند.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «ایما امراه لم‌ترفق بزوجها و حملته علی ما لایقدر و ما لا یطیق لم تقبل منها حسنه و تلقی الله و هو علیها غضبان؛ (42) هر زنی که بر شوهر خود دلسوزی نکند و او را به کارهایی که خارج از توان و طاقت او است وادار کند، هیچ عمل نیک او پذیرفته نمی‌شود و در قیامت خدا را در حالی که بر او غضبناک است، ملاقات می‌کند.»
حضرت فاطمه(س) در طول زندگی مشترک با همسر بزرگوارشان، امیرمومنان(ع) چیزی از او درخواست نمی‌کردند. حتی گاهی چندین روز خود و فرزندان معصومشان گرسنه می‌ماندند اما به آن حضرت یادآور نمی‌شدند؛ هنگامی که امام از فاطمه(س) علت آن را جویا می‌شدند، پاسخ می‌دادند:
پدرم رسول خدا(ص) مرا نهی فرمودند که از شما چیزی طلب کنم.(43)
5. مشورت کردن با همسر
یکی از صفات نیک مؤمنان، مشورت با یکدیگر است.
قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: «... وامرهم شوری بینهم...؛(44) [مؤمنان کسانی هستند که]... کارهایشان از طریق مشورت در میان آنها صورت می‌گیرد.»
در شور و مشورت باید دو امر را از یکدیگر متمایز ساخت:
اول، وقتی دو نفر با هم مشورت می‌کنند، بیقین از افکار و نظریات یکدیگر الهام می‌گیرند و به نقاط ضعف و قوت افکار همدیگر آگاه می‌شوند. اصولاً افرادی که در کارهای خود با دیگران مشورت می‌کنند، کمتر گرفتار لغزش و اشتباه می‌شوند.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «انه ما من رجل یشاور احداً الا هدی الی الرشد؛(45) نیست کسی که در کارهای خود مشورت بکند، مگر اینکه به راه درست و مطلوب هدایت شود.»
اما افرادی که گرفتار استبداد رأی هستند و خود را بی‌نیاز از افکار و آرای دیگران می‌دانند- هرچند از نظر فکری فوق‌العاده باشند- غالباًً گرفتار اشتباه‌های خطرناک می‌شوند.
دوم، فرد مشورت‌کننده به‌طور غیرمستقیم شخصیت طرف مقابل را تأیید می‌کند و عملاًً به او می‌فهماند که تو مورد اعتماد من هستی. مشورت کردن با کسی، نشانه ارج نهادن به او و شخصیت دادن به وی است. اعضای اصلی یک خانواده، زن و شوهر هستند و عقل حکم می‌کند که برای حفظ صمیمیت میان خودشان، در انجام امور سرنوشت‌ساز، با یکدیگر به مشورت بنشینند و سرانجام، تصمیم‌شان را اجرا کنند.
تصمیم‌گیری‌های یک‌جانبه از طرف مرد یا زن، بدون مشورت با همسر، به یگانگی آن دو لطمه می‌زند؛ زیرا طرف مقابل احساس پوچی کرده، این‌گونه برداشت می‌کند که در اداره خانه جایگاهی ندارد؛ بدیهی است این احساس او را وادار می‌کند که به سمت بی‌مهری و انزوا کشانده شود و کم‌کم از همسرش فاصله بگیرد.(46)
از سوی دیگر، مشورت با همسر، احساس اتحاد را در او ایجاد می‌کند و هر دو می‌پذیرند که در اداره خانه شریکند؛ اگر هم تصمیمی‌که گرفته شده اشتباه باشد، هر دو خود را مسئول وضع پیش آمده می‌دانند و می‌کوشند آثار منفی آن را کم کنند.
6. معذرت‌خواهی و پذیرش آن
هیچ‌یک از ما معصوم و عاری از خطا و اشتباه نیستیم. هر فردی ممکن است در حق دیگران بدی کند. مهم این است که به هنگام پی بردن به خطای خود، به اشتباه بودن آن عمل اعتراف کرده، از کسی که به او بدی کرده‌ایم عذرخواهی کنیم؛ معذرت‌خواهی نشانه عقل و راهی برای زدودن غبار خطا از خود است.
علی(ع) می‌فرماید: «المعذره برهان العقل؛(47) عذرخواهی دلیل بر عاقل بودن فرد است». همچنین آن حضرت می‌فرماید:«ما اذنب من اعتذر؛(48) کسی که از خطای خود معذرت خواهی کند، گویا خطایی از او سر نزده است.»
ممکن است مرد بر اثر خستگی یا عصبانیت نابجا، به همسر خود تندی کند؛ یا زن با برخورد نامناسب و یا کوتاهی در انجام وظیفه، سبب ناراحتی شوهر خود شود؛ در این هنگام، باید از همسر خود عذرخواهی کند.
امام صادق(ع) یکی از ویژگی‌های زن خوب را چنین بیان می‌فرماید: «خيْرُ نِسَائِكُمُ اَلَّتِي إِنْ غَضِبَتْ أَوْ أَغْضَبَتْ قَالَتْ لِزَوْجِهَا يَدِي فِي يَدِكَ لاَ أَكْتَحِلُ بِغُمْضٍ حَتَّى تَرْضَى عَنِّي.؛(49) بهترین زنان شما آن زنی است که هنگام غضب بر شوهر خود، یا مورد غضب واقع شدن او، به همسرش بگوید: دست من در دست تو است؛ خواب به چشمانم نخواهد رفت تا موقعی که از من راضی شوی.» از سوی دیگر، بر طرف مقابل نیز لازم است عذر فرد خطاکار را بپذیرد و از لغزش او در گذرد؛ هر چند توجیهی که برای عمل ناشایست خود می‌آورد مناسب نباشد.
امام سجاد(ع) می‌فرماید: «ان شتمک رجل عن یمینک ثم تحول الیک عن یسارک فاعتذر الیک فاقبل عذره؛(50) اگر کسی از طرف راست به تو ناسزا گفت، سپس به طرف چپ تو رفت و از کار خود معذرت خواست، عذر او را بپذیر».
پذیرش عذر دیگران، علاوه بر اجر اخروی، کینه را از دل‌ها می‌برد و باعث ایجاد انس و برادری میان افراد می‌شود.
علی(ع) می‌فرماید: «اقبل اعذار الناس تستمتع باخائهم؛(51) عذر دیگران را بپذیر تا از برادری آنان بهره‌مند شوی.»
رسول خدا(ص) درباره یکی از صفات زن بد چنین می‌فرماید: «لا تقبل منه عذراً و لاتغفر له ذنباً؛(52) هیچ عذری را از شوهر خود نمی‌پذیرد و از هیچ خطای او در نمی‌گذرد.»
در خانواده که کانون انس و الفت است و بر اساس محبت و مودت بنا نهاده شده است، زن و شوهر باید از خطاها و اشتباه‌های یکدیگر گذشت کنند و عذر طرف مقابل را بپذیرند؛ این کار سبب افزایش دوستی و محبت میان آنان می‌شود و بر استحکام بنیان خانواده می‌افزاید. افزون بر آن، فرزندان نیز روش صحیح زندگی و آداب برخورد با دیگران را از والدین خود می‌آموزند.
7. کمک کردن در کارهای خانه
کمک کردن مرد به همسر خود در انجام کارهای خانه، نشانه صمیمیت، محبت و احترام همسر است.
درست است که خانه‌داری در عمل برعهده زن‌ها است و در این‌باره حرفی هم ندارند، ولی باید توجه داشت که اداره یک منزل کار ساده‌ای نیست. بانوی خانه در انجام کارهای خانه اعتراضی ندارد، ولی از شوهرش انتظار دارد که گاهی او را کمک کند.
وقتی شوهر وارد خانه می‌شود و می‌بیند که کارهای خانه زیاد است سزاوار نیست برود در گوشه‌ای استراحت کند و انتظار هم داشته باشد که زن فوراً چای و ناهار او را حاضر کند؛ مقتضای محبت و صفای خانوادگی این است که در چنین موقعیتی به یاری همسرش بشتابد و هر کاری که از عهده‌اش برمی‌آید انجام دهد.
خانه کانون صفا، محبت و محل همکاری است. اگر مرد در منزل کار کند، نه تنها از ابهت و جلال او کاسته نمی‌شود، بلکه در نظر همسر، مردی با صفا و در نظر دیگران فردی دلسوز و مهربان معرفی می‌شود. اولیای بزرگوار دین ما نیز این شیوه را داشتند و در انجام کارهای خانه به همسر خود کمک می‌کردند.
عایشه همسر پیامبر(ص) می‌گوید: رسول خدا(ص) در خانه لباسش را می‌دوخت و کفشش را وصله می‌کرد.(53)
و امام صادق(ع) می‌فرماید: «کان امیرالمومنین(ع) یحتطب و یستقی و یکنسُ و کانت فاطمه(ع) تطحن و تعجن و تخبز؛(54) علی(ع) هیزم جمع‌آوری می‌کرد و آب می‌آورد و خانه را جارو می‌کرد و فاطمه(س) گندم را آرد و آن را خمیر می‌کرد و نان می‌پخت.»
8. حفظ اسرار و عیوب همسر
بی‌تردید، هیچ‌کس (به استثنای معصومین(ع)) کامل و بی‌نقص نیست. هر فردی، عیب و ایرادی در اندام، اخلاق یا رفتار خود دارد و سعی می‌کند آن را از دیگران پوشیده دارد. اسلام نیز برای آبرو و شخصیت افراد اهمیت فراوانی قائل است؛ به‌گونه‌ای که در نظر دین، اهمیت آبروی افراد کمتر از جانشان نیست.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «ان الله قد حرم من المسلم دمه و ماله و عرضه و ان یظن به سوء الظن؛(55) خداوند تجاوز به جان، مال، آبروی مسلمان و نیز بدگمانی به او را بر دیگران حرام کرده است».
اسلام افراد را به پوشاندن عیب‌های دیگران سفارش کرده و از تجسس درباره عیوب مردم و ریختن آبروی آنها به شدت نهی می‌کند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «من ستر علی مومن عوره یخافها سترالله علیه سبعین عوره من عورات الدنیا و الاخره؛(56) کسی که عیبی از مومنی بپوشاند- که از افشا شدنش
می‌ترسد- خداوند هفتاد عیب از عیب‌های دنیا و آخرت او را پوشیده می‌دارد».
و پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «لا تطلبوا عورات المومنین و لاتتبعوا عثراتهم؛ فان من اتبع عثره اخیه اتبع الله عثرته و من اتبع الله عثرته فضحه و لو فی جوف بیته؛(57)
به‌دنبال عیب‌های مؤمنان نباشید و در لغزش‌های آنان تجسس نکنید؛ زیرا کسی که در پی لغزش برادر مؤمنش باشد، خدا در پی لغزش او خواهد بود؛ و کسی که خدا به‌دنبال لغزش او باشد، رسوایش خواهد کرد؛ هر چند در اندرون خانه‌اش باشد.»
در خانواده، زن و شوهر به‌دلیل ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر، کم‌کم با عیب و نقص‌های هم آگاه می‌شوند. خداوند نسبت همسران را به یکدیگر مانند نسبت لباس و تن می‌داند؛ آنجا که می‌فرماید: «هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنّ؛(58) زنان و شما لباس یکدیگر هستید.»
یکی از دلایل همانندی همسر و لباس آن است که همان گونه که لباس، حافظ تن و حجابی روی عیب‌های بدن است، زن و شوهر نیز نسبت به یکدیگر باید چنین باشند و عیب‌های هم را بپوشانند؛ آنها نباید این عیب‌ها را به نزدیک‌ترین کسان خود (پدر و مادر) نیز
بازگو کنند.
قرآن کریم می‌فرماید: «زنان صالحه، زنانی هستند که متواضعند و در غیاب (همسر خود)، اسرار و حقوق او را در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می‌کنند.»(59)
و امام صادق(ع) به مردی که قصد ازدواج داشت، این‌گونه توصیه می‌فرماید: «انظر این تضع نفسک و من تشرکه فی مالک و تطلعه علی دینک و سرک،(60) نگاه کن و ببین خود را در چه موضعی قرار می‌دهی و چه کسی را شریک اموالت می‌کنی و از دین و راز خود آگاه می‌سازی (یعنی مواظب باش زنی انتخاب کنی که راز نگه‌دار و عیب‌پوش باشد).
رازدار بودن همسران درباره اسرار و عیوب یکدیگر، نشانه الفت و صمیمیت بسیار میان آنان است؛ همچنین نشانه اعتماد آنان به یکدیگر می‌باشد و این امر، اعتماد متقابل را افزایش می‌دهد؛ اما بیان عیوب و اسرار همسر به دیگران، صمیمیت و محبت میان آنان را از بین می‌برد؛ حس اعتماد و حسن ظن آنان را از یکدیگر زایل می‌کند؛ آتش انتقام و دشمنی را در فرد بر می‌افروزد و زندگی خانوادگی را به جهنمی‌سوزان تبدیل می‌کند.
9. عمل به وعده‌ها
اصول اخلاق اسلامی، راستی، امانتداری و وفا است و «انسان مؤمن با هرکس عهدی می‌بندد وفا می‌کند»؛
«وفای به عهد گواه و دلیل ایمان او است»(61) و «هرکس که به خدای متعال و روز قیامت ایمان دارد، باید به عهد خود وفا کند.»(62)
در خانواده نیز وفا به قرارها درخت صفا را شکوفا می‌سازد و سبب به‌وجود آمدن آرامش و محبت می‌شود؛ همچنین هر که با اهل خویش باوفاتر باشد، پیش خدا محبوب‌تر و منزلتش به رسول امین و باوفای اسلام، در بهشت برین نزدیک‌تر است.
در اخلاق بلند اسلامی، بی‌وفایی و عهدشکنی حتی با بیگانگان روا نیست؛ چه رسد به خویشان و نزدیکان.
خوش اخلاقی، تنها خوش برخوردی و مهربانی نیست؛ اصلی‌ترین خلق خوش، صدق و راستی است و وفای به عهد زیباترین راستی است. (63)
عمل نکردن به وعده‌ها و پایبند نبودن به قول و قرارها، اعتماد متقابل میان اعضای خانواده را از بین می‌برد و روحیه همکاری و انجام وظیفه را در آنها تضعیف می‌کند؛ از این رو در آموزه‌های اسلامی توصیه شده است که در هنگام وعده دادن، توانایی خود را در عمل به وعده ارزیابی کنیم و تنها در صورتی وعده بدهیم که توانایی انجام آن را داشته باشیم.
علی(ع) می‌فرماید: «لاتعد بما تعجز عن الوفاء به؛(64) چیزی را که از وفا کردن به آن عاجزی، وعده نده.»
10. هدیه دادن
یکی از راه‌های ایجاد محبت میان افراد که در اسلام به آن سفارش شده، هدیه دادن به یکدیگر است.
علی(ع) می‌فرماید: «الهدیه تجلب المحبه؛(65) هدیه دادن، باعث جلب دوستی و محبت افراد نسبت به یکدیگر می‌شود».
و امام صادق(ع) فرموده است: «تهادوا تحابوا فان الهدیه تذهب بالضغائن؛(66) به یکدیگر هدیه دهید تا بینتان محبت برقرار شود؛ همانا هدیه دادن کینه‌ها را (از دل‌ها) می‌برد». بدین ترتیب، زن و شوهر که به انس و محبت یکدیگر به شدت نیاز دارند، باید بیشتر به این مسئله توجه کنند و در هر فرصت مناسبی، به اندازه توان مالی خود، همسر و فرزندان را با هدیه‌ای خوشحال کنند.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «من دخل السوق فاشتری تحفه فحملها الی عیاله کان کحامل صدقه الی قوم محاویج؛(67) کسی که به بازار رود و تحفه‌ای بخرد و آن را برای خانواده‌اش ببرد، مانند کسی است که صدقه‌ای را برای نیازمندان ببرد.»
پی نوشت‌ها:
39.بحارالانوار، ج 100، ص 244.
40. من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 556.
41. همان، ص 439.
42. وسائل‌الشیعه، ج 20، ص 211.
43. بحارالانوار، ج 43، ص 31.
44. شوری، 38.
45. تفسیر نورالثقلین ،4،ص584.
46. تحکیم خانواده، ص 112.
47. شرح غررالحکم، ج 1، ص 133، ح 497.
48. همان، ج 6، ص 50، ح 9455.
49. من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 389.
50. کافی، ج 8، ص 152.
51. همان، ج 2، ص 215، ج 2420.
52. بحارالانوار، ج 100، ص 234.
53. همان، ج 16، ص 230.
54. همان، ج 43، ص 151.
55. المحجهًْ البیضاء، ج 3، ص 325.
56. کافی، ج 2، ص 200.
57. مستدرک‌الوسائل، ج 9، ص 109.
58. بقره، 187.
59. نساء، 34.
60. کافی، ج 5، ص 323.
61. بحارالانوار، ج 75 به نقل از سید علی اکبر حسینی، اخلاق در خانواده، ص 193.
62. شرح غررالحکم، ج 6، ص 40، ح 9413.
63. کافی، ج2، ص 364.
64. اخلاق در خانواده، ص 193.
65. شرح غررالحکم، ج 6، ص 264، ح 10177.
66. همان، ج1، ص 83، ح 316.
67. بحارالانوار، ج 72، ص 44.