آمارها و گزارش‌های منتشر شده از دانشجوفرستی کشورهای مختلف ضمن نشان دادن تمایل دانشجوهای ایرانی برای تحصیل در هر کشور وضعیت ایران را در بازار جابه‌جایی‌های بین‌المللی بیان می‌کند.
با عبارت مهاجرت نخبگان سال‌هاست که آشناییم و ایران را طی سال‌های اخیر کشوری می‌پنداریم که دانشجویان خود را بسیار گرم و بی‌محابا به دیار غربت می‌فرستد و خود در بهره‌گیری از نیرو‌های پرورش یافته در موطن خویش ناتوان است. اما خوشبختانه موضوع آنطور که می‌پنداریم، نیست! آمار‌ها و گزارش‌های منتشر شده از دانشجوفرستی ایران واقعیت دیگری را روشن می‌کند.
مطابق با گزارش‌های منتشر شده در سالنامه مهاجرتی ایران؛ تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به تراز ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است، اما نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی در قیاس با نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است. بدین ترتیب سهم دانشجوفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روند کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
جایگاه دانشجوفرستی ایران در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ از رتبه ۲۹ در جهان به رتبه ۱۱ ارتقا یافته بود که بالاترین جهش رتبه دانشجوفرستی ایران در طول دو دهه گذشته بوده است. در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در تراز ۵۰ هزار دانشجو ثابت مانده و تغییرات اندکی داشته و به همین دلیل رتبه دانشجوفرستی ایران به رتبه ۱۹ تنزل یافته است.
عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به تبع آن افزایش هزینه‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت‌های ویزایی اعمال شده از سوی دولت آمریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا موجب ثابت ماندن تراز جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور در طول سالیان گذشته شده است. البته این عوامل همچنین موجب افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه و کشور‌هایی همچون آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ویزایی ساده‌تری دارند، گردید.
تحلیل آمار دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که ۵۶.۶ درصد از دارندگان مدال در المپیاد‌های دانش‌آموزی، ۶۹.۱ درصد از مشمولان بنیاد ملی نخبگان و ۷۸.۳ درصد از افراد حائز رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری در داخل کشور هستند.
در میان گروه‌های مورد بررسی به ترتیب المپیادی‌ها با ۳۷.۲ درصد، مشمولان بنیاد ملی نخبگان با ۲۵.۵ درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با
۱۵.۴ درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان ۴.۴ درصد از المپیادی‌ها، ۳.۷ درصد از مشمولان بنیاد ملی نخبگان و ۲.۶ درصد
از رتبه‌های برتر کنکور که پیشتر از کشور خارج شده بودند به ایران بازگشته‌اند.
نرخ بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی به داخل کشور از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۱ روند صعودی و قابل توجهی داشته است به طوری که براساس آمار اخذ شده از معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری جمعیت متخصصان بازگشته به کشور از سال ۱۳۹۵ تا فروردین ۱۴۰۰ جمعا به ۱۹۸۹ نفر (بصورت تجمعی) رسیده که این میزان در دوران اخیر (علیرغم تحولات اقتصادی چندسال گذشته) در نوع خود کم‌ نظیر است.
افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در داخل کشور و همچنین نرخ بازگشت متخصصان ایرانی باعث ارتقا شاخص خالص چرخش نخبگان ایرانی از تراز منفی 0.39 در سال ۲۰۱۰ به تراز منفی 0.24 در سال ۲۰۱۸ شده است.
بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا که از میان ۲۰ دانشگاه برتر جهان براساس پایگاه رتبه‌بندی QS ۲۰۲۰ انتخاب شده‌اند، می‌تواند تاحدی تبیین‌کننده وضع کیفی دانشجویان ایرانی خارج از کشور باشد. بر این اساس، از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا با اندکی افزایش همراه بوده و از ۲۰۱ نفر در سال ۲۰۱۳ به ۲۴۰ نفر در سال ۲۰۱۵ رسیده است. از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا نیز کاهش اندکی یافته و از ۲۴۰ دانشجو به ۲۲۹ دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
چنانچه معیار «تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا» را در نظر داشته باشیم ایران در رتبه‌بندی کشور‌های دانشجوفرست به کشور آمریکا در جایگاه دهم قرار دارد و کشور‌های چین، هند و کره جنوبی در جایگاه اول تا سوم هستند. چنانچه «سهم دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتر از کل جمعیت دانشجویان خروجی» را در نظر بگیریم کمتر از 0.5 درصد دانشجویان خروجی ایران در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان مشغول به تحصیل هستند که از این حیث هم در جایگاه دهم در میان کشور‌های دانشجوفرست قرار داریم.
سهم دانشجویان ایرانی حاضر در دانشگاه‌های برتر جهان از کل جمعیت دانشجویان خروجی در بازه ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ میلادی تقریبا ثابت بوده است و از حدود 0.5 درصد در سال ۲۰۱۴ به حدود ۰.۴۵ درصد در سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است. در حالی که برای مثال این شاخص در همین بازه زمانی برای کشورچین با حجم قابل توجه دانشجویان خروجی (بیش از ۹۰۰ هزار دانشجو) با رشد اندکی روبه‌رو بوده و از ۱.۶ درصد در سال ۲۰۱۴ به ۱.۶۶ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. براساس این شاخص کشور‌های کره‌جنوبی، بریتانیا و استرالیا بیشترین سهم دانشجو را در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا دارند.
آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا، کانادا به ترتیب ۵ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند. در سال ۲۰۱۹ ایران با ۱۱۴۵۱ دانشجو یک درصد از سهم بازار دانشجویان بین‌المللی در آمریکا را به خود اختصاص داد. اکثریت دانشجویان ایرانی (تقریبا ۷۵ درصد) در آمریکا در مقاطع تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) و بیش از نیمی از آنها در رشته‌های مهندسی مشغول به تحصیل هستند.
به نقل از خبرگزاری دانشجو؛ مناطق اصلی تراکم جمعیت دانشجویان ایرانی شامل آمریکای شمالی، اروپای غربی، آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه می‌باشند. کشور آمریکا همواره مقصد اول دانشجویان ایرانی برای تحصیل در خارج از کشور بوده است. بعد از آمریکا کشور‌های آلمان، ترکیه و کانادا مقاصد محبوب دانشجویان ایرانی به شمار می‌روند. ایجاد محدودیت‌های ویزایی آمریکا برای دانشجویان ایرانی طی سال‌های اخیر ساده‌تر بودن دریافت پذیرش در مقاصد بعدی نسبت به آمریکا و هزینه پایین‌تر تحصیل در کشور‌هایی همچون ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به نسبت آمریکا از جمله دلایل گرایش دانشجویان ایرانی برای تحصیل در کشور‌های دیگر بوده است.