تقویت زیرساخت آموزش مجازی موفقیت بیشتر آموزش حضـوری
گالیا توانگر
کرونا در کمترین زمان سرتاسر جهان را فراگرفت و محدودیت‌های زیادی را برای جوامع خصوصاً آموزش‌وپرورش و آموزش عالی ایجاد کرد. بنا بر شرایط کنونی، موضوع آموزش مجازی موردتوجه بسیاری از کشورها قرار دارد. بی‌شک کیفیت پایین آموزش، فقر دانشی و بینشی و فقر مهارتی نیروی انسانی را به دنبال خواهد داشت. به‌عبارت‌دیگر اگر ما نتوانیم نیروی انسانی کارآمد را از طریق آموزش باکیفیت و خوب تربیت کنیم، قطعاً در آینده با مشکلات جدی در امور و مناصبی که مربوط به فارغ‌التحصیلان است و مسئولیت‌های که بر عهده این قشر قرار می‌گیرد، روبه‌رو خواهیم شد.
در شرایط فعلی که آموزش‌های آنلاین به کمک سیستم آموزشی در شرایط کرونایی آمده‌اند، لازم است چالش‌های پیش‌روی آموزش مجازی را بازبینی کرده و به ارتقای کیفیت آموزش با هم‌افزایی آموزش حضوری و غیرحضوری (آموزش ترکیبی) دست پیدا کنیم.
حال که رفته‌رفته قرار است از آبان‌ماه مدارس فعال شوند، نیازمند ارزیابی سنجیده در زمینه موفقیت‌ها و کاستی‌های آموزش مجازی هستیم و نباید فعال‌شدن مدارس و رونق حضور در کلاس درس را به‌مثابه نادیده‌گرفتن ضرورت تقویت زیر ساخت‌های آموزش مجازی تلقی کنیم. برای اینکه عدالت آموزشی را گسترش دهیم، ضرورت دارد ایده‌های خلاق در شیوه‌های تدریس به‌ویژه در اقصی‌نقاط دورافتاده کشور ارائه شود.
دلایل افت یادگیری
در شرایط آموزش‌های مجازی دوران کرونا
به اعتقاد محققان حوزه روان‌شناسی در دوران شیوع کرونا و ارائه آموزش‌های مجازی یادگیری افراد کاهش یافته است و از آنجایی که یادگیری از طریق تعامل جمعی بهترین شیوه آموزشی است، بر توسعه سامانه‌های تعاملی تاکید دارند.
مریم داودوندی متخصص مشاوره و روان‌شناس با تاکید بر اینکه یادگیری از طریق تعامل جمعی بهترین شیوه مؤثر در ارتقاء مهارت‌های فردی، اجتماعی و آموزش کودکان و نوجوانان است، می‌گوید: «بی‌تردید تعامل با همسالان یکی از مؤثرترین راهکارهای ارتقای یادگیری در کودکان و نوجوانان است که متأسفانه به دلیل محدودیت‌های ناشی از کرونا این روش از چرخه آموزش خارج شده و جای تعجب نیست که روند یادگیری به‌ویژه در کودکان به‌کندی پیش رود.»
وی با بیان اینکه در شیوه‌های نوین آموزشی تاکید بر اهمیت فعالیت‌های گروهی است و اثربخشی آن در پژوهش‌های علمی متعدد به اثبات رسیده است، خاطرنشان می‌کند: «درک اهمیت کار گروهی و هم‌افزایی که در اثر تعامل انسان‌ها پدید می‌آید، آسان است؛ چرا که هر فردی دارای توانایی‌ها و استعدادهای خاصی است که ناشی از تعامل عوامل متعددی از جمله وراثت و آموزش‌های دریافتی متعدد است و طبیعی است که تعامل دو انسان موجب هم‌افزایی خواهد شد و به همین ترتیب، تعامل بیشتر میان انسان‌ها می‌تواند بر تسریع فرایند یادگیری تأثیر شگرفی بگذارد.»
داودوندی می‌افزاید: «افت یادگیری دانش‌آموزان در دوران شیوع کرونا را باید درک کرد، ولی این موضوع نباید توجیهی بر عدم تلاش و یا کم‌کاری والدین و مربیان در امر یادگیری کودکان و دانش‌آموزان شود، بلکه آنها باید تلاش کنند که با روش‌های مختلف، شرایط تعامل جمعی را برای کودکان و نوجوانان مهیا کنند.»
این متخصص حوزه مشاوره ادامه می‌دهد: «به طور نمونه در زمینه آموزش می‌توان سامانه‌هایی را با نظارت و تأیید والدین طراحی کرد که دانش‌آموزان به‌صورت گروهی به حل مسئله بپردازند و به یکدیگر در امر یادگیری کمک کنند، علاوه‌برآن تالارهای گفت‌وگو و «ویکی‌ها» در سامانه‌های مدیریت یادگیری می‌توانند ابزارهای مناسبی برای تشویق به یادگیری جمعی باشند. اینکه معلمان فایل صوتی تهیه کنند و دانش‌آموزان فقط شنونده باشند و یا نهایتاً پاسخ سؤالات ارائه گردد، توصیه نمی‌شود.»
وی یادآور می‌شود: «برقراری پیوند بین منابع اطلاعات و افراد و تضعیف یا حذف اطلاعات نامناسب روشی مفید است، ولی لازمه اجرای این امر و تحقق آن، تمرکز بر محتوای مطالب است که خود نیاز به سازماندهی و مدیریت دارد. انجام این فرایند را می‌توان از طریق طراحی سامانه‌هایی فراهم آورد که با دقت، برنامه‌ریزی، مدیریت، پایش و ارزیابی شوند و دانش‌آموزان نیز می‌توانند در تقویت و توسعه این سامانه‌ها مشارکت داشته باشند و مطالبی که آنها تهیه می‌کنند، پس از وارسی سردبیر، بر روی سامانه قرار گیرد.»
این روان‌شناس در ادامه می‌گوید: «در حال حاضر کتاب‌های درسی موجود با توجه به سرعت توسعه اطلاعات و دانش در صحنه علم و فناوری نمی‌تواند پاسخگو باشد و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند این نقیصه را جبران کنند و دانش‌آموزان را با آخرین یافته‌های علمی آشنا کنند.»
داودوندی خاطرنشان می‌کند: «یکی از نکات مهمی که باید موردتوجه قرار گیرد، آن است که اگر دانش‌آموز نگرش مثبتی به یادگیری داشته باشد، فرایند یادگیری را باانگیزه درونی خود دنبال می‌کند، در غیر این صورت، یادگیری برای او امری تحمیلی خواهد بود؛ ازاین‌رو توصیه می‌شود برای تعطیلات تابستانی دانش‌آموزان فضایی تعاملی همراه با تقویت انگیزه یادگیری به طور همزمان فراهم شود تا تأثیر محدودیت‌های کرونایی در یادگیری آنها کمتر شود.»
آموزش مجازی در پساکرونا
حذف نخواهد شد
محمدرضا ناظم زاده، معاون آموزش متوسطه اداره کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان درخصوص آموزش حضوری و غیرحضوری در پساکرونا می‌گوید: «با شرایطی که به دلیل شیوع کرونا ویروس در آموزش‌ها به وجود آمده، آموزش مجازی دیگر از آموزش‌هایمان حذف نخواهد شد، چرا که جای خود را در آموزش‌ها بازکرده است، اما نه اینکه صرفاً آموزش‌ها در پساکرونا مجازی شود، اما پیش‌بینی می‌شود در پساکرونا حدود ۸۰ درصد آموزش‌ها حضوری و ۲۰ درصد مجازی خواهد بود.»
وی با توضیح اینکه آموزش مجازی مزیت‌های اقتصادی و آموزشی بسیاری دارد، ادامه می‌دهد: «در ابتدای شیوع کرونا زیرساخت‌هایی نداشتیم و به‌تدریج زیرساخت‌ها و زمینه آموزش مجازی فراهم شد، البته مناطقی وجود دارند که هنوز از این امکانات برخوردار نیستند، اما با کمک خیران این مشکل نیز به طور کامل برطرف می‌شود.»
معاون آموزش متوسطه اداره کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان با بیان اینکه آموزش حضوری کارکرد بهتری دارد، می‌افزاید: «در برخی درس‌ها از جمله ریاضی و علوم پایه که بیشتر ادراکی است، فراگیری آنها به طور کامل در آموزش مجازی اتفاق نمی‌افتد و آموزش باید به‌صورت حضوری باشد، اما برای این درس‌ها نیز در حوزه تکمیلی می‌توان از آموزش مجازی بهره برد، بنابراین نیاز است در پساکرونا آموزش‌ها تلفیقی باشد و آموزش مجازی نیز برای همیشه بخشی از
یادگیری دوران تحصیل دانش‌آموزان را تشکیل
دهد.»
دانش‌آموزانی که در 2 سال گذشته
از جریان آموزش حذف شدند
آموزش‌وپرورش در دوران کرونا به سبب آموزش مجازی با مشکلات مختلفی مواجه شد که شکاف آموزشی بین دهک‌های بالا و پایین جامعه از جمله آنهاست.
حفیظ مشهور؛ معلم دوره متوسطه اول در این‌باره بیان می‌گوید: «برخی دانش‌آموزان بیشتر از یک سال است که از آموزش دور هستند و باوجوداینکه در کارنامه آنها نمره قبولی درج شده و به پایه تحصیلی بالاتر رفته‌اند، اما هیچ‌گونه حضور مؤثری را در جریان آموزش نداشتند. وزارت آموزش‌وپرورش آمار 30 درصدی دانش‌آموزانی را که ابزار آموزش مجازی دسترسی ندارند، مطرح می‌کند، اما نمی‌توان به این آمار تکیه کرد؛ چون در میان 70 درصدی هم که به ابزار آموزش دسترسی داشتند، برخی فقط در شبکه شاد احراز هویت شده‌اند، اما حضور مؤثری در آموزش‌ها نداشته‌اند و حتی می‌توان گفت 50 درصد دانش‌آموزان در ایام کرونا حضور مؤثری در آموزش نداشتند، ارتباط محدودی با معلم داشته و آموزش باکیفیت دریافت نکرده‌اند.»
این معلم می‌افزاید: «در مقابل دانش‌آموزانی هم هستند که خانواده‌ها از آنها پشتیبانی کرده و برای جبران افت یادگیری برنامه‌ریزی یا از معلم خصوصی استفاده کرده‌اند، این دو گروه از دانش‌آموزان باید سال‌های آینده در یک کلاس درس و کنار هم حضور خواهند داشته باشند، طبیعی است که در این شرایط مشکلات افزایش می‌یابد، چون معلم نمی‌تواند درس را در یک سطح به همه دانش‌آموزان ارائه کند و از آنها انتظارات یکسان داشته باشد، باید برای مشکلات آموزشی دانش‌آموزان در ایام کرونا چاره‌اندیشی شود، اگر وضعیت در سال تحصیلی جدید نیز به همین صورت باشد یعنی آموزش‌ها حداقل در ابتدای سال تحصیلی مجازی ارائه شود، برای دانش‌آموزانی که به آموزش مجازی دسترسی ندارند، چه فکری شده است؟ این موضوع بسیار مهم است و نمی‌توان نسبت به آن بی‌اهمیت بود.»
این فرهنگی در تکمیل صحبت‌هایش از چالش‌های دیگر پیش روی ارتقای کیفیت آموزشی می‌گوید: «بی‌کیفیتی محتوای آموزشی و کتاب‌های درسی ارائه‌شده به دانش‌آموزان از جمله مشکلات کلان آموزش‌وپرورش است که در سال‌های اخیر هیچ راهکار عملیاتی جز وعده‌هایی برای کاستن از حجم کتاب‌های درسی یا آموزش یک مهارت به دانش‌آموزان مشاهده نمی‌شود، آموزش‌ها و دروس ارائه شده در مدارس با نیازهای زندگی دانش‌آموزان تناسبی ندارد و آنها مطالب را می‌خوانند صرفاً برای شرکت در کنکور مدارس یا دانشگاه‌ها؛ برنامه درسی ارائه شده در مدارس تا
چه اندازه منجر به تربیت شهروندان مسئول، قانون‌پذیر شده و از سوی دیگر دانش‌آموزان پس از فارغ‌التحصیلی از مدارس کدام مهارت و توانمندی خاص را کسب کرده‌اند؟ راهکار دولت آینده برای بر هم زدن این معادله نادرست که اکنون در مدارس حاکم است، چیست؟»
مشهور با اشاره به ضعف برنامه درسی به‌عنوان یکی از مشکلات کلان آموزش‌وپرورش متذکر می‌شود: «محتوای آموزشی ارائه شده به دانش‌آموزان کیفیت مناسبی ندارد و به مهارت‌های زندگی و شهروندی برای زندگی در عصر حاضر توجهی ندارد حتی بسیاری از مسائل اخلاقی که در سند تحول به آنها اشاره شده است با این برنامه درسی محقق نمی‌شود، تألیف کتاب درسی و آموزش بایدها و نبایدها به دانش‌آموزان و صرف خواندن این مطالب و امتحان دادن نمی‌تواند یک شهروند صالح و مؤثر برای جامعه تربیت کند، به برنامه درسی قوی‌تری نیاز داریم که در آن به بسیاری از فعالیت‌ها و روش‌های پیشرفته مورداستفاده در آموزش‌وپرورش دنیا، توجه شود.»
آسیب جدی آموزش دروس مهارتی
در روزهای کرونا
در این سال‌ها نیز در بحث هدایت تحصیلی تمام تلاش آموزش‌وپرورش سوق دادن بیشتر دانش‌آموزان به سمت رشته‌های فنی و حرفه‌ای بود که در دو گروه کاردانش و فنی حرفه‌ای ساماندهی می‌شدند، اما بیش از رشته‌های نظری در دوران کرونا این رشته‌های مهارتی و دانش‌آموزانش بودند که آسیب دیدند چرا که قرار بود روزهای تحصیل خود را به کسب مهارت در کارگاه بگذرانند و حالا درب‌های کارگاه‌ها بسته بود و نهایتاً همان دروس نظری برای تدریس آنلاین باقی‌مانده
بود.
علی صفرپور یک مدرس رشته برق در هنرستان ضمن بیان مطالب بالا می‌گوید: «برای هنرستان‌ها جدای از فرایند عمومی تعلیم‌وتربیت و راه‌حل‌های معمول مثل آموزش مجازی، پروتکل بهداشتی جدی‌تری برای آموزش حضوری و جریان آموزشی تعریف کردیم و این مهم را به‌صورت شفاف‌تری با خانواده‌ها در میان گذاشتیم. در صورت عملی نبودن شرایط آموزش حضوری در آبان‌ماه و در صورت تداوم بیماری کرونا و شدت‌گرفتن آن، باید به راه‌حل‌های خلاقانه‌تری برای آموزش در شاخه‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش اندیشیده شود.
واقعیت جاری این است که احراز شایستگی‌های فنی و مهارتی به‌صورت مجازی چندان امکان‌پذیر نیست.»
آموزش ترکیبی بهترین گزینه
پیش روی نظام آموزشی
آموزش ترکیبی، آموزه‌ای از آموزش حضوری و آموزش در فضای مجازی است.
امیررضا سلطان‌پور یک فرهنگی برخی از مزایای یادگیری ترکیبی برای دانش‌آموزان را این‌گونه برمی‌شمرد: «یادگیرنده محور است و کنترل بیشتری را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند.
علاوه بر انعطاف‌پذیری که برای دانش‌آموزان ایجاد می‌کند، دسترسی به منابع آنلاین را فراهم می‌سازد. پس از آنکه کلاس مجازی پایان یافت، دانش‌آموزان می‌توانند بحث‌های موضوعی را (درصورتی‌که صوتی باشند) مجدد گوش دهند یا (درصورتی‌که تصویری باشند) مشاهده کنند. معلمان می‌توانند با تولید محتوای سرگرم‌کننده و راهکارهای جالب و پرطرفدار، تجربه یادگیری بهتری را به وجود آورند که موجب یادگیری بیشتر شود.
با توجه به محتوای درسی و شرایط محیطی موجود در شهرهای مختلف (وضعیت سفید، زرد یا قرمز)، آموزش نمی‌تواند به آموزش حضوری (سنتی) محدود شود؛ بلکه لازم است از طریق پلتفرم آنلاین (سامانه شاد) مسیرهای یادگیری ادامه یابد. اگر ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های تشکیل‌دهنده یادگیری ترکیبی، به خوبی نیازسنجی، طراحی، اجرا، ارزشیابی و بازخورد بگیرند؛ می‌تواند به‌عنوان یک رویکرد منطقی و منعطف، بر بهبود عملکرد تحصیلی یادگیرندگان تأثیر فراوان داشته باشد.»
وی در ادامه متذکر می‌شود: «به‌منظور اجرای آموزش ترکیبی دست‌اندرکاران آموزش لازم است هرچه سریع‌تر به دنبال راه‌حل‌هایی برای رفع مشکلات این‌چنینی باشند: تدابیری برای مناطقی که تحت پوشش آنتن مخابرات نیستند، اندیشیده شود. در راستای ارتقای توانمندی‌های معلمان، آموزش معلمان جهت آموزش الکترونیک و مجازی، ارائه امکانات از قبیل محتوا، نرم‌افزار و سخت‌افزار بیندیشند. برنامه خاصی برای تدریس در پایه اول ابتدایی در نظر بگیرند. دستورالعمل مناسب برای آموزش‌های خاص مدارس کودکان استثنایی (کودکان با معلولیت‌های جسمانی متفاوت)، در نظر بگیرند. راهکاری برای آموزش در مدارس کپری، کانتینری و... که در مناطق صعب‌العبور قرار دارند؛ اندیشیده شود. برای آموزش در مدارس عشایری، فرایند آموزشی مناسب در نظر گرفته شود. مسئولان سامانه شاد بر رفع مشکلات شبکه شاد متمرکز شوند و سال تحصیلی جدید در شرایطی آغاز شود که ایرادهای سامانه شاد برطرف شده باشد.»